Ӛзбекистан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билим министрлиги Қарақалпақ мәмлекетлик университети

Материаллардыӊ суўда жумсарыў коэффициенти
(К
юм
) оныӊ суў сиӊгеннен кейинги 
беккемлигиниӊ (R
тўй
) қурғақ ҳалатдағы беккемлигине (R
қур
) қатнасы арқалы анықланады: 
К
юм

R
тўй

R
қур
Жумсарыў коэффициенти 0 ден (шийки гилтопырық тийкарындағы материаллар) 1 ге 
шекем (металлар) болыўы мүмкин. 
Мәмлекетлер аралық стандартлар талабына муўапық материаллардыӊ жумсарыў 
коэффиценти 0,8 ден кем болса, суў орталығында ислетилетуғын конструкциялар таярлаў 
рухсат етилмейди. 
Гигроскоплик-материаллардыӊ белгили орталықтан ығаллылықты ӛзине сиӊдирип 
алыў қәсийети. Материаллардыӊ гигроскопиклик дәрежесин анықлаў ушын үлги ҳаўаныӊ 
салыстыралы ығаллығы 100% болған бӛлмеде бир неше саат сақланады, соӊ үлгиниӊ қурғақ 
ҳәм гигроскопик ығал ҳалдағы массалары парқынан оныӊ ҳаўадан қанша ығал жутқаны 
анықланады. Материаллардыӊ ығалды кӛп жутыўы әдетде олардыӊ қәсийетлери 
жаманласыўына себеп болады. Мәселен, ығаллылық материалдыӊ ыссылық изоляциясы 
коэффицентин асырады, беккемликти кемейттиреди ҳәм имаратлардыӊ эксплуатация 
қәсийетин тӛменлетеди. 

---

11 
Ығаллылықтан деформацияланыў 
– материаллардыӊ салыстырмалы ығаллылық 
ӛзгериўинен пайда болатуғын сызықлы ямаса кӛлемли ӛлшемлериниӊ ӛзгериўи болып 
табылады. Бул қәсийет материаллардыӊ геўеклигине байланыслы болады. Тығыз 
материалларда ығаллылықдан деформацияланыў аз болады (пластмасса, тығыз керамика, 
гранит), ямаса улыўма болмайды (полат, айна, битум). Геўек материаллар (ағаш, бетон, 
гилтопырық) ығал тәсиринде кеӊейеди, ығаллылық кемейсе, кӛлеминиӊ киширейиўи 
есабынан деформация да кемейеди. Материаллардыӊ бул ҳалаты олардан конструкциялар 
таярланған пайытта жүдә үлкен әҳмийетке ийе. 
Суў ӛткизиўшеӊлик 
– материаллардыӊ басым астында ӛзинен суўды ӛткизиў қәсийети 
болып, филтрация коэффиценти менен анықланады (м

саат): 
K
ф

V
c
.
a

[S
.
(p
1
-p
2
)
.
t] , 
бул жерде: филтрация коэффиценти (К
ф
) 1 м
2
майданлы дийўалдан (а) 1 саат (t) 
даўамында турақлы басымда (р
1
-р
2

1 м.суў уст.) ағып ӛткен суў муғдары (V
c
) менен 
ӛлшенеди. 
Материаллардыӊ суў ӛткизиўшеӊлиги олардыӊ дүзилисине, тығызлығына байланыслы. 
Материаллардыӊ бул қәсийети тӛбе изоляциясы, суў иншаатлары ҳәм бассейнлери қурыўда 
үлкен әҳмийетке ийе. Жүдә тығыз материаллар ғана, мәселен, битум, шийша, полат, арнаўлы 
қурамлы пластмассалар ҳәм бетонлар әмелде суў ӛткизбейди. Суў басым астында тәсир 
кӛрсететуғын орынларда бетон ҳәм сол сыяқлы материаллардан суўдыӊ ӛтиўи суў 
ӛткизбеўшилик маркаси (МПа) менен белгиленеди. Бундай талап таза ҳәм канализация 
суўларын узатыўшы трубаларда, суў бассейнлеринде, жер тӛле (подвал) дийўалларында, 
гидротехникалық иншаатларда ислетилетуғын бетон, полимербетон, керамика ҳәм т.б. 
материалларға қойылады.