Ózbekistan respublikasi awil xojaliği ministrligi b. Yo. Toxtaev, E. T. Ахmеdоv, V. T. Qaysarov DÁrilik ósimlikler introdukciyasi

1-keste

1. 
   Biometrik gúzetiw ótkeriletuǵın terek hám putalardıń morfologiyalıq xarakteristikası
   

№	Tan’lang’an obiekt ati	Ósip turg’an orni	Ósimlik jasi	Mug’dari dana	Biyikligi m	Denesinin’ diametri cm
1	Jipek akaciya	Botanika bag’i	7	10	3,0-4,2	12-15
2	Jipek akaciya	Dendropark	7	10	3,2-3,5	18-20

Ádetde hár bir introdutsent ósimliklerde biometrik hám fenologik baqlawlardı aparıwda kóp jıllıq maǵlıwmatlarǵa tayanadi. Mısalı, 12 jıllıq ot ósimliklerde keminde 3-5 jıl bolsa, kóp jıllıq ot ósimlikler, terek hám putalarda keminde 10 jıl dawamında biometrik hám fenologik gúzetiw jumısları ámelge asırılıwı múmkin. Bul kórsetkishler introduktor alımdıń saylanǵan obiektin hám de aldına qoyǵan maqset hám wazıypalarınan kelip shıqqan halda belgilenedi.

Biometrik gúzetiw jumıslarınıń bunday uzaq dawam etiwine sebep, túrli jıllar dawamında ıqlım kórsetkishleriniń túrlishe bolıwı menen anıqlama beredi hám soǵan qaray ilimiy-ámeliy analiz etiledi. Alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında dáslepki biometrik gúzetiw kesteli qáliplestiredi (mısalı, 2 - keste).

Fenologikgúzetiwjumıslarınıń dabundayuzaqdawametiwinesebep, túrlijıllardawamında ıqlımkórsetkishleriniń túrlishebolıwı bolıptabıladı. Alınǵanmaǵlıwmatlartiykarındadáslepkifenologikgúzetiwkesteliqáliplestiredi(mısalı, 3 - keste). 2 - keste

Fenologik gúzetiw nátiyjeleri tiykarında qáliplestirilgen dáslepki keste analiz etiw maqsetinde sanlı kóriniske ótkeriledi (4 keste). 4 - keste

Onıń ushın jergilikli ósimlikler 1 yanvarǵa salıstırǵanda, vegetatsiya dáwirin kesh baslaytuǵın introduktsiya etilgen ósimlikler ushın 1 yamasa 21 martqa salıstırǵanda sanlı tártipke ótkeriledi. Mısalı, tuqimniń bórtiwi 17 martda baslanǵan bolsa, 1 yanvarǵa salıstırǵanda sanlı tártipke ótkeriw tómendegi tártipte: 31 (yanvar daǵı kún sanı ) + 28 (fevral daǵı kún sanı ) + 17 (1 - 17 martǵa shekem bolǵan kún sanı ) = 76 ámelge asıriladı. Qalǵan jıllar hám fenologik fazalardaǵı kórsetkishler bul tártipte sanlı

kóriniske ótkeriledi.

Alınǵan sanlı kórsetkishler tiykarında ortasha arifmetik bahaları anıqlanadı (4 - keste).
Ósimliklerdi fenologik kórsetkishlerin úyreniw nátiyjesinde alınǵan maǵlıwmatlarǵa tıykarlanıp ósimlik túrlerin fenospektri hám fenoxaritasini dúziw múmkin (5- súwret).
Bular óz gezeginde turdi qaysı ıqlım sharayatında ósiriw hám olardan qanday paydalanıw múmkinshiliklerin kórsetip beredi.
Joqarıda keltirip hám tusindirip ótilgen kestelerge tiykarınanǵan halda, biz barlıq ósimliklerge sonday fenospektr kórsetkishlerin belgilewimiz múmkin.
Mısalı, Shafran ósimligin máwsimiy rawajlanıw normasi introdutsent ósimlik retinde Botanika baǵı ilimpazları (B. Toxtaev hám A. Maxmudov) tárepinen Tashkent hám Ferǵana sharayatlarında hár tárepleme úyrenilgen. Olardıń pikrine qaraǵanda, introduktsiya sharayatında usı ósimliktiń máwsimiy rawajlanıwı kórsetkishleri (ıqlım hám topıraq sharayatlarına baylanıslı túrde) bólekli parıq etedi (6 súwret).
Sonday etip, hár bir introdutsent ósimliklerdi máwsimiy rawajlanıw fazaların hám olardı ekologiyalıq faktorlar menen óz-ara munasábetlerin úyreniwde biometrik hám fenologik baqlawlar zárúrli teoriyalıq hám ámeliy áhmiyetke iye boladı. Sebebi, ósimlikleridiń máwsimiy rawajlanıw normasi tikkeley tańlap alınǵan introdutsent ósimliklerdi biologiyalıq hám ekologiyalıq qásiyetleri hám de introduktsiya punktiniń topıraq sharayatları menen tıǵız baylanıslı.
Biometrik hám fenologik baqlawlar ósimlik turmısındaǵı tiykarǵı kórsetkishler (yaǵnıy, olarda vegetatsiya dáwirdiń baslanıwı, tuqimlardiń bórtiwi, jazılıwı, jedel ósiwi, japıraqların sarǵayıwı hám vegetatsiya dáwirdiń tamamlaniwi múddetleri) esaplanıp, introdutsent ósimliklerdi jańa sharayatqa iykemlesiw procesin belgilew imkaniyatın beredi.
Introdutsent ósimliklerdi jańa sharayatta ósiwi hám rawajlanıwı hám de máwsimiy fazalarınıń úyreniw basqıshpa-basqısh ámelge asırılıp, bul bolsa olarda atız tájiriybelerin nátiyjelerin limit faktorlardı belgilewde tiykarǵı qural retinde xızmet etedi.