Ózbekistan respublikasi awil xojaliği ministrligi b. Yo. Toxtaev, E. T. Ахmеdоv, V. T. Qaysarov DÁrilik ósimlikler introdukciyasi

Jaylaw poyasi
Respublikamız territoriyasindag’i teńiz qa’ddinen 2700-2800 m hám onnan biyik bolǵan barlıq jerler jaylaw poyasina kiredi. Jaylaw poyasi alp hám subalp otlaqlardan ibarat. Onıń xarakterli belgisi sonda, bul poyasta puta hám tereklerdiń ósiwi ushın sharayattıń joq ekenligi bolıp tabıladı. Bul poyasta jaylaw dep atalıwına sebep, ol jerlerdegi otlaqlardan tek jazda mal baǵıp paydalanılıwı bolıp tabıladı. Jaylaw poyasina Tyanshan tawinin’ batıs bólegi, Shotqol,

Pskom, Hisor tawlarınıń qubla -batıs tárepindegi joqarı taw poyasindag’i maydanlar kiredi. Bulardan tısqarı, respublikamız territoriyasinda jaylasqan Tu’rkistan, Zarafshan tawları da jaylaw poyasinin’ tómengi shegarası esaplanadı. Bul poyasnin’ tómengi tárepi joqarı taw poyasi menen eń joqarı noqatı bolsa turaqlı mızlıqlar, qarlıqlar menen oralǵan jar taslarǵa barıp taqaladı. Jaylaw poyasinin’ topıraǵı ashiq hám toq qon’ir reńli bolıp, qattı taw jınıslarınan payda bolǵan. Ósimlikler, ásirese jumsaq otlar bir qansha qalıń qaplam payda etedi. Jaylaw poyasinin’ ıqlımı subnival bolıp, basqa poyasalardan tupten parıq etedi. Jıllıq ortasha jawın muǵdarı 600-1000 mm di quraydı. Jawın onsha kóp jawmaydi. Biraq ıssı kún kem bolıp, tek iyun-iyul aylarındaǵana hawa isiydi. Qalǵan kúnleri geyde jawın, geyde dumanlı bolıp turadı. Sol sebepli de bul jerde dıyxanshılıq etip bolmaydı. Jıllıq temperatura muǵdarınıń jetkilikli emesligi bul jerlerde madanits eginler egip ónim alıw imkaniyatın bermeydi, sebebi ósimlikler vegitatsiya dáwirin bul qısqa waqıt ishinde tawsa almaydı. Hawanıń ablsayut ızǵarlıǵı mudami joqarı. Jaz aylarında bul ızǵarlıq 50% ti quraydı. Avgust -sentyabr aylarında ıg’alliq júdá kem túsedi. Gu’zdin’ aqırı, qıs hám báhárde jawın kóp boladı. Qista qar kóp jawadı. Hawa suwip, yanvar aylarında -300 den tómenleydi. Jıllıq ortasha temperatura 6-8̊ ti quraydı. Jaylaw poyasinin’ jıllıq ortasha temperaturası joqarı taw poyasinan 3-4̊ tómen, jawın –shashinnin’ bir qansha kóp bolıwı menen xarakterlenedi. Subnival ıqlımlı jaylaw poyasi respublikamızda onsha úlken maydandı iyelemeydi. Bul poya pútkil territoriyamizdin’ 1,55 % in quraydı. Bul poyas maydanı kishi sonda da ósimlikler qaplamı, ekologiyalıq sharayatı, ıqlımı, topıraǵı hám basqa belgilerine kóre ekige: tómengi (subalp) hám joqarı (alp) jaylawlarǵa bólinedi.

Tómengi jaylaw. Bul maydannıń xarakterli tárepi mezofit (grekshe mezos- orta, fiton-ósimlik) ortasha ızǵar talap etiwshi ósmliklerdin’ kópligi bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, bul jerde órmelep ósiwshi ot, tómen boyli puta hám shala putalar kóp ósedi. Tómengi jaylawǵa teńiz qa’ddinen 2700-2800 m den tap 3000-3200 m biyiklikke shekem bolǵan jerler kiredi. Topıraǵı ashiq bawir ren’ hám ashiq qon’ir topıraqtan ibarat bolıp, taslı, jar taslı jerler kóp ushiraydı. Jerdiń ju’zi kóbinese masaqlaslar hám ajırıq payda etiwshi ósimliklerdiń kóp ósiwi menen xarakterlenedi. Bul jer joqarı taw poyasina jaqın bolǵanlıǵınan ósimlikleri, topıraǵı, ıqlımı tárepinen oǵan uqsap ketedi. Bul jerde suwıq kúnler kóp boladı. Jaz mawsiminde g’ana (tek úsh ay ) biraz hawa isiydi, bul dáwir ishinde ósimlikler vegitatsiya dáwirin juwmaqlay almaydı.
Jawın gu’zde-oktyabr ayınan baslanadı. Tiykarǵı jawın óish hám báhárde jawadı. Tómengi jaylaw mezofit ósimlikler ósiwi ushın eń qolay jer bolıp tabıladı. Sol sebepli de bul jerdin’ ósimlikler dúnyası ha’r tu’rli bolıp tabıladı. Tómende eń kóp tarqalǵan jáne bul poyas ushın xarakterli bolǵan geypara ósimliklerdi aytıp ótemiz.