|
Ózbekstanda dárilik ósimliklerdiń introduktsiyasi
Ózbekstanda dárilik ósimliklerdiń introduktsiyasi hám klimatlastiriliwi tarawinda ÓzR FA Botanika institutı hám Botanika baǵınıń ilimpazları ta’repinen zárúrli jumıslar ámelge asırdı. Bul izertlewler respublikamız dári-dárman islep shıǵarıw tarmaǵınıń dárilik ósimlikler shiyki ónimine bolǵan zárúriyatın qandırıwda zárúrli ilajlardan biri bolıp xizmet etip atır.
Mısalı, 1950-1965 jıllar dawamında akademik F. N. Rusanov basshılıǵında Jer sharınıń derlik barlıq floristik oblastlaridan ósimlikler jıynap kelindi hám olardıń úlgileri (kollektsiyalari) du’zildi.
Q. H. XójaevhámH. X. Xolmatov (1963, 1965) larbolsakollektsiyadagidárilik ósimliklerdimateriallıqhalda ósiriwhámolarǵaqollanılatuǵınagrotexnikalıqilajları ústindeilimiyjumıspenenalıpbardi.
I. V. Belolipov (1976) Orta Aziya florasında ushraytuǵın ósimliklerdiń Tashkent Botanika baǵı - introduktsion sharayatında ekologiyalıq tárepten iykemlesiw qásiyetlerin xarakteristikalap berdi. Avtor, Ilimiy izertlewlerinde Orta Aziya florasına tiyisli 565 yamasa Jer sharınıń floristik oblastlaridan 5,5 mıńnan artıq tur introduktsiya etilgen ósimlikler kollektsiyasinan paydalanildi.
A. A. Aburahmonov hám S. P. Valixójaeva (1980) lar tárepinen bolsa, Arqa Aziya floristik oblastqa tiyisli bolǵan 25 tu’rdin’ introduktsiyasi úyrenildi.
Bul izertlewlerden keyin Tashkent sharayatında 500 den artıq túrlerden ibarat kollektsiya qurildi. Atap aytqanda, Yu. M. Ólikxaev (1965-1990) tárepinen Nyphaceae Dc., Nelumbonacea Salisb., Trapa L., Mentha L., Brasenia schreberi I. F. Gmel., Sophora japonica L., Orthosiphon stamineus Benth., Solanum laciniatum Ait., Rhaponticum carthamoides (Willd.) Jljin., Mandragora turcomanica (Mizgir.), Aerva lanata (L.) Juss hám basqa ósimlikler introduktsiya etildi. Arqa Aziya florasına tiyisli bolǵan dárilik ósimliklerdiń máwsilik rawajlanıwı hár qıylı sharayatlarda (saya hám quyashlı ekspozitsiyasida, saya -quyash ekspozitsiyalarida suwǵarıw muǵdarı menen) úyrenildi.
Bul izertlewlerdiń nátiyjesinde Ózbekstanda dárilik ósimliktaniw tarawı ushın jańa bolǵan 35 túrden artıq dárilik ósimlikler qánigelestirilgen xojalıqlarda sınaqtan ótkerildi.
T. S. Saparov (1982) Qubla -Batıs Tyan-Shan orta taw bólimlerinde ushiraytug’in bir neshe dárilik terek ha’m puta ósimliklerdiń introduktsiyasi menen shuǵıllandı. N. A. Áspitova (1975) Hyssopus L gruppası túrleriniń introduktsiyasi, O. A. Titova (1988) 40 ga jaqın Eremurus M. B., Allium L., Crocus L., Juno Tratt., Asparagus L. túrleri hám T. T. Tursunov (1987) Sophorakorolkovii Koehne. ósimlikleriniń introduktsiya sharayatında ósiw hám rawajlanıwındaǵı ózgerisler processlerin ilimiy tárepten analiz etdiler.
I. I. Granitov (1937) jergilikli sharayatta ósetuǵın dárilik ósimlikler, A. Ya. Butkov (1942) Ózbekstannıń bir neshe tur dárilik ósimlikleri, N. A. Amirxonov (1961) Crambe kotschyana Boiss., T. O. Odilov
hám Ye. Ye. Korotkova (1965) vinca erecta Rgl. et Schmals. tuwrısında ilimiy izertlewler alıp bardi.
P. Q. Zokirov hám T. Norboboevalar (1974) 211- dárilik, 42- vitaminli 113 - efir-maylı, 53 - glikozidli hám basqa ósimliklerdiń tarqalıwı, turmıslıq forması hám xojalıq áhmiyeti boyınsha tolıq analiz berip ótken edi.
P. Q. Zokirovva L. M. Myasnikova (197) lar toǵayda ósip atırǵan 14 tu’r dárilik ha’m shipali ósimliklerdi úyrendi. P. Q. Zokirov, R. I. Toshmuhamedov hám A. T. Qobulov (1983) lar Adonis turkestanicus (Korsh.), Inula grandis Schrenck., Gentiana olivieri Griseb. sıyaqlı dárilik ósimliklerdi ilimiy tárepten úyrenip, tábiyattaǵı maydanların anıqladi.
S. M. Mustafoev (1966) Qashqadárya hám Surxondaryo oazisiniń dárilik ósimlikleri, T. P. Polatova, H. X. Xolmatov, N. N. Jóraev (1980) Ózbekstannıń jabayı halda ósetuǵın dárilik ósimlikleri hám Tashkent oazisi dárilik ósimlikleri, S. S. Sagatov (1966) Ózbekstannıń saponin saqlawshı ósimliklari tuwrısında ilimiy izertlewler alıp bardi.
Sonıń menen birge, N. N. Shorahimov (1977) dıń Peganum garmala L., M. Ol. Olloyorov (1974) dıń Orta Aziyada Rheum L. gruppası wákilleriniń tarqalıwı, Ol. Rahmonqulov (1981, 1999) dıń Batıs Tyan-Shanning terpen ónimin saqlawshı ósimlikleri hám olardıń paydalanılıwı, Q. H. Hojimatov (1999) dıń dárilik hám efir maylı ósimliklerdiń rezervlarini anıqlaw, A. S. Joldasev (2001) dıń Qubla Turkiston hám Arqa Zarafshon dizbeleriniń dárilik ósimlikleri tuwrısındaǵı ilimiy dóretpeleri jaratıldı.
Bulardan tısqarı Ózbekstannıń arqa aymaǵı bolǵan Qaraqalpaqstan florasında 343 tu’r dárilik ósimlikler anıqlanıp, usılardan 15 túrine (farmakopeyaga kirgen túrler) ekologiyalıq tárepten hám shiyki ónim rezervlarinin’ kólemi tolıq analiz etildi.
O. A. Ashurmetov hám H. Q. Qarsıboev (1995) dıń Boyantamir hám Meristo-tropistin’ reproduktivlik biologiyasi, L. A. Shamsuvalieva (1999) nıń Glycyrrhiza L. hám Meristotropis Fish. et Mey.gruppaına tiyisli túrler vegetativ hám generativ shólkemleri dúzilisiniń ósimlik ontogenezinda qáliplesiwi hám olarǵa galofaktordin’ tásiri tuwrısindaǵı ilimiy jumısları menen dárilik ósimlikler tuwrısındaǵı bilimler jáne de bayitildi.
B. Yo. Toxtaev (2007) Ózbekstan suwǵarılatuǵın jerlerine (ÓzR FA Tashkent botanika baǵı) introdutskiya etilgen introdutsent ósimliklerdi shor jerlerge (Buxara hám Sirdaryo) introduktsiya etip introduktsiya sharayatında olardı ekologiyalıq tárepten iykemlesiw
qásiyetlerihámshıdamlılıqdárejesinxarakteristikalapberdi. Avtor, ilimiy izertlewlerinde 10 dana floristik oaziske tiyisli 111 tu’r usı sharayatlar ushın sáykes keliwin ilimiy tiykarlap berdi.
Solay etip, Ózbekstanda dárilik ósimliklerdiń úyreniliwinde zárúrli tájiriybe toplandi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
