|
Qadaǵalaw sorawları
1. Introdukciyanin’ mánisi ne?
2. Introdukciyanin’ rawajlanıwı?
3. Introdukciya pániniń maqset hám wazıypaları
4. Ózbekstanda dárilik ósimlikler intordukciyasi áhmiyeti
1- BAP
INTRODUKCIYANIN’ RAWAJLANIW TARIYXI
Insan iskerliginiń dárilik ósimlikler menen ajıralmas baylanıslılıǵı júdá áyyemnen málim bolıp tabıladı. Olar da’slep azıq-awqat retinde keń qollanilg’an. Keyinirek bolsa, bul ósimliklerdiń dárilik qásiyetlerinin’ úyreniliwi hám xalıq shıpakerlik kásibinde qollanılıwı áyyemgi Egipet, Kitay, Indiya, Yunon hám Rimde keń tarqaldı.
Orta ásirlerde dárilik ósimliklerdiń xaliq shıpakerlik kásibinde paydalanılıwı Orta Aziyada, Kavkazda, Arab mámleketlerinde keń jayildi, olardı úyreniw, hátte materiallıq ósimlikler retinde ósiriw hám jetistiriw mútajligi de payda bola basladi.
Ataqlı grek tabibi Gippokrat (eramızdan aldın 460 -377 y.) óziniń «Korpus Xippokratikum» shıǵarmasında 236 tu’rli dárilik ósimliklerdiń qásiyetlerin bayan etip berdi. Grek ilimpazlarınan Aristotel', onıń shákirti Teofrast dárilik ósimliklerdiń
qásiyetleri hám olardıń xalıq shıpakerlik kásibiinde qollanılıwın ilimiy ta’repten tiykarlap berdi hám kóp maǵlıwmatlar qaldırdi. Sonıń menen birge, áyyemgi Rimde ataqlı táwip K. Galen (Jolinus, eramızdanoldin 130 -200 y) tábiyiy pánler tarawinda 131 ilimiy dóretpe jazǵan hám bul dóretpelerinde 304 tu’r shıpali ósimlikler qásiyetlerin shıpakerlik kásibinde qóllaw usılların bayanlaǵan.
Keyininen shıpakerlik kásibi ilmide dárilik ósimliklerdiń qásiyetlerin úyreniw hám olardan paydalanıw Aziya mámleketleri, Indiya, Tibet, Kitay, Turan hám arab mámleketlerine kirip keldi. «Yajur-veda» («Turmıs haqqında pa’n») dárilik ósimlikler haqqında jazılǵan áyyemgi hind shıǵarması bolıp tabıladı.
Shıǵıstıń ataqlı ilimpazları Abu Abdulloh al-Xorezmiy, Abu -Bakr Zakariya ar-Roziy, Abu Rayhon al Beruniy, Arabmuhammadxon Abulg'ozixon, Abu Mansur Buxoriylar da xalıq shıpakerlik kásibi ilmide dári-dárman bola alatug’in ósimliklerdiń qásiyetleri, tásir sheńberin taǵı bir márte keńlew su’wretledi.
Orta Aziyanıń ataqlı alımı Abu Ali ibn Sinonin’ iskerligi shıpakerlik kásibi ilmida bir dáwirdi baslap berdi. Abu Ali ibn Sino «Al-nızam» shıǵarmasında 900 g’a jaqın ósimliktiń shıpali ózgeshelikleri hám olardı isletiw usılları tuwrısında maǵlıwmat keltiredi. Onıń shákirtleri Sharafuddin Yusuf Iloqiy, Abu Sadıq Mutatabbib hám
Jurjoniylarshıpakerlikkásibiilmideustazlarınıń jumısındawamettirdihámjergiliklisharayatushıntánbolǵandárilik ósimliklerdiń shıpakerlikkásibindepaydalanıwdáslepkiqóllanbalarınqaldırıpketti.
Olardıń dawamshıları retinde, rus alimi A. F. Gammerman (1926, 1942, 1984) dıń dárigershilik-farmakognoziya pánin rawaj tabıwında xızmetleri úlken boldı. Ol Orta Aziya (ásirese Ózbekstan) dag’i dárilik ósimliklerdi úyrenip, dárigerler ushın qóllanba «Farmakognoziya stul» di jazdı.
A. P. Orexov (1881-1932) ósimlikler quramındaǵı alkaloidlardi úyrendi. Onıń shákirtleri O. S. Sadıqov hám S. Yu. Yunusovlar dárilik ósimliklernin’ ximiyaliq quramın anıqlawda kóplegen islerdi ámelge asırdı.
Shıpali ósimlikler tuwrısında ilimiy-izertlewlerdi alıp barǵan ilimpazlardan S. S. Saxobiddinov (1948, 1955, 1961), olardı ilimiy tiykarda úyreniw boyınsha H. X. Xolmatov (1984) hám K. Tayjanov (198) lardin’ da úlken xızmetleri bar.
Mámleketimizde shıpali dárilik ósimlikler ónimlerin sanaat hám shıpakerlik kásibi ushın jetistirip beretuǵın arnawlı qánigelestirilgen xójaliqlar jıl sayin kóbeyip barıp atır. Sonıń menen birge, respublikamızda ushiramaytug’in, endilikte tábiyatimizg’a maslastırılıp atırǵan yamasa Jer sharınıń basqa floristik oblastlarinan introduktsiya qilinip atirg’an hám klimatlastirilip atirg’an dárilik ósimliklerdi úyreniw tarawında da ilimpazlar kóplegen jumıslar alip bardi hám bul izertlewler dawam ettirilip atır.
Sonday eken, joqarıda ámelge asırılǵan ilimiy jumıslar, dárilik ósimliklerdiń introduktsiyasi hám klimatlastiriliwi tarawinda zárúrli tiykar bolıp xızmet etedi.
Da’slep, Orta Aziya Mámleket Universitetiniń Botanika baǵı ilimpazları tárepinen jergilikli hám shetten keltirilgen dárilik ósimlikler introduktsiya sharayatında óstirildi. Dárilik ósimliklerdiń kollektsiyasi dúzildi.
S. N. Kudryashov (1931, 1932, 1935) hám P. K. Ozolinlar (1931) 23 tu’r dárilik hám efir-maylı ósimliklerdiń geografiyalıq tarqalıwina tıykarlanıp egip, sınaqtan ótkerdi. Ilimiy jumıslar Orta Aziya Mámleket Universitetiniń Botanika baǵında, Tashkent átirapında, Boz bazarda, qubla-batıs Tyan-Shan taw aldı bálent jerliklerinde, Xójand hám Chimyonda alıp barıldı. Egiletuǵın tuqimlar hám náller Nikitin Botanika baǵı
(Yalta) hámpu’tkilbirlespedárilik ósimliklerilimdárgayı (Leningrad) danalındı. Sonday eken, dárilik ósimliklerdiń introduktsiya sharayatında, geografiyalıq ha’r tu’rli aymaqlarinda ósiriw, rawajlanıwı, biologiyasi hám biologiyalıq aktiv elementlardıń úyreniliwi tuwrisinda ilimiy izertlewler ámelge asırıldı.
S. N. Kudryashov (1937) óziniń «Efir-maylı ósimlikler hám olardıń Orta Aziyada óstirilishi» atlı monografik shıǵarmasında 23 tu’r efir-maylı ósimliklerdiń geografiyalıq sharayatlarda ósiwi hám qásiyetleri tiykarında introduktsion tájiriybeleriniń nátiyjelerin analiz etip, ósimliklerdiń introduktsion shıdamlılıǵı tuwrısında informaciya berdi.
Avtor, Ózbekstan klimat hám topıraq sharayatında Orta jer teńizi, Qubla Evropa, Arqa Afrika, Aziya, Iran, Afganistan, Arqa Amerikanıń Atlantik boyı rayonları, subtropik Kitay hám Yaponiyadan kóp jıllıq ósimliklerdi, Indiya hám Tseylondan bir jıllıq dárilik ósimliklerdiń introduktsiya etiliwi qanaatlanǵan nátiyjeler beriwin tastıyıqlap berdi hám olardı ósiriw ushın usınıs etdi.
R. L. Xazanovich, M. I. Russiyan, P. A. Gomolitskiy (1951) lar óz jumıslarında jergilikli hám shetten keltirilgen dárilik, kraxmal saqlawshı hám efir-maylı ósimliklerdi introduktsiya sharayatında ósiwi hám rawajlanıwı, ximiyalıq quramınıń ózgerislerin úyrendi.
Solay etip, ámelge asırılǵan ilimiy-ámeliy izertlew nátiyjeleri dárilik ósimliklerdiń introduktsiyasi hám klimatlastiriliwi tarawinda zárúrli tiykar bolip esaplanadı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
