Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

3.1. keste Tashkent vaxasında jawın qurtılarınıń tarqalıwın marshrut usılında uyrenıw dawamında topıraq úlgileri jıynalǵan jaylardıń atı.

N	Rayon	Xojalıq	Egin túrleri		Tekserilgen maydan		Alınǵan úlgi		Чувал-чаанг-лар сони
1	Aqqorǵan	Nawayı	ǵoza baǵ jońıshqa, biyday		1450		415		1155
2	Orta Shırshıq	Bektemir Qarasıw	2100	570		2750
3	Shınaz	Balıqshı	ǵalle,jońıshqa,baǵ, sabzabat toqzar		750		320		1105
4	Jańa jol	Jańa-hayat	ǵoza, jońıshqa toqzar, baǵ, sabzabat		1550		600		2795
5	Tashkent	Axunbabaev	Jońıshqa,baǵ, toqzar, sabzabat palız		2588		600		4117
6	Qıbray	shınabat	jońıshqa, baǵ, toqzar, sabzabat		2700		375		3555
7	Joqarı shırshıq	Temirqadem	jońıshqa, baǵ, tutzar, sabzabat		2130		175		2995
8	Bostanlıq	Ǵazalkent, Humsan, Aqsay, Aqtash	jońıshqa, baǵ, piste, toqzar, biyday		12311		350		3600
Ulıwma		12	8		14499		3405		22072

Jawın qurtılarınıń topıraqtaǵı migratsiyasi, vertikal bólistiriliwi, topıraq ızǵarlıǵı, quramınıń tásiri hám túrli agrotsenozlarda olardıń sanın anıqlaw menen baylanıslı ekologiyalıq izertlewlerde 1 m2 maydan tańlap alındı. Saylanǵan orında dáslep 50 sm tereńlikte tik kúlkik qazıldı. Soń kúlkikdıń bir tárepi diywali boylap har 10 sm qatlamnan topıraq úlgileri alındı. Jawın qurtlar sanı har bir topıraq qatlamı boyınsha ayrıqsha esapqa alındı. Bel menen kesilgen jawın qurtılardıń tek bas bólegi esapqa alındı. Bir jawın qurtın eki ret butaslik ushın onıń quyrıq bólegi esapqa kiritilmeydi.
Jawın qurtlar sanın anıqlaw esapqa alıw maqsetinde qaziliwi kerek bolǵan jay 1 m2 maydanda tuwrı múyeshtegi sızıqlar boylap qazıq qurildı. Maydanshanıń janına klenka yamasa miytin tselofan jayıp qoyıldı. Bel menen qazib alınǵan topıraq klenka ústine taslandı. Bul járdeminde topıraq ezilib, odaǵı jawın qurtılar jıynap alındı.
Faunistik tekseriwlerde jıynap alınǵan jawın qurtılar daslep suwlı bankaga salıp juwıp alındı, soń 5 protsentli formalın eritpesine salıp qoyildi. Tiri jawın qurtılar ústinde baqlaw aparıw zárúr bolǵanda olar azmaz ızǵar topıraq menen tselofan yamasa ızǵar ótkizbeytuǵın qaǵazdan tigilgen qaltalarǵa jaylandi. Har bir qalta yamasa ıdısqa jawın qurtılar jıynalǵan jay hám egindiń atı, jawın qurtı alınǵan topıraq qatlamı hám úlgi alınǵan sáne korsetilgen jarlıq jazıp qoyıldı. Tekseriwde gúzetilgen jaǵdaylar, úlgi alınǵan jay atı, egin túri, topıraq qatlamları hám olardan tabılǵan jawın qurtılar sanı tuwrısında ayrıqsha dápterge belgilep barıldı.
Jawın qurtlar túrin anıqlaw, biomassasi hám denesin ólshew jumısları laboratoriya sharayatında, tiykarınan fiksatsiya etilgen jawın qurtılar ústinde alıp barıldı.
Jawın qurtıların fiksatsiya qılıw ushın aldın olardı jabıwǵan topıraq bólekleri hám har qıylı pataslıqtan tazalanıp, soń arnawlı ıdıs (vanna) da taza suw menen juwıldı. Tazalanǵan jawın qurtıları Petri ıdısına salıp formalınniń 2 protsentli eritpesinde jansızlantırıldı. Jawın qurtlar formalın tásirinde domalaqlanıp qaladı. Sol sebepli jawın qurtılardı har birin vannaǵa terip shıǵıldı hám formalın menen atalǵan doka jawıp qoyıldı, Formalınli ıdıs ıssı hawada jawın qurtılardıń jılıwına jol qoymaydı. Jawın qurtlar azmaz qatqannan (2-3 saattan) soń, olardı saqlap quyılıw ushın, 5 protsentli formalın salınǵan 0, 5 l shıyshe ıdıslarǵa salınıp awızı bekitilip hám etiketkalandi. Jıynalǵan jawın qurtıların labaratoriyada túri, biomassasi anıqlandi hám basqa qásiyetleri tekserildi.
Statsionar izertlewlerdi ótkaziw O. P. Atlavinite (1975) jumısında keltirilgen metodlar tiykarında ótkizildi. Jawın qurtınıń regeneratsiya ózgeshelikli hám olarǵa ortalıq faktorlarınıń tásiri O. V. Shekanovskaya (1960 ), jawın qurtılardıń eginler paydasına tásirin uyrenıw bolsa A. I. Zrajevskiy (1957) jumısında suwretlengen metodlar tiykarında alıp barıldı.
Jawın qurtınıń arpa paydadarlıǵına tásiri 2 kg kólemli ılaydan islengen ıdıs gúl túbeklerde ótkizildi. Tájiriybe 3 variantda úshewden qayta ótkizildi. Kontrol retinde jawın qurtılar asırılmaǵan gúl túbeklerden paydalanildi. Har bir gúl túbekke 10 danadan arpa tuqımı sepildi. Jawın qurtıları arpa kógerip shıqqannan 11 kún ótkennen soń 1-variant daǵı ıdıslarǵa 4 ten, 2-variantqa 8 hám 3-variantqa 12 den jawın qurtılar salindi. Kontrol variantına jawın qurtı salınbadı.
Har eki tájiriybe hám jawın qurtınıń Aporrectodea caliginosa caliginosa túri ústinde ótkizildi. Bunnan tısqarı Zoologiya instituttıń ulıwma entomologiya hám araxnologiya labaratoriyasida ózgeriwsheń temperatura hám suw ortalıǵınıń jawın qurtılarına tásiri, hámda regeneratsiya ózgesheligi ústinde bir qansha baqlawlar alıp barıldı.
Agrotsenozlar topıraǵınan jıynap alınǵan jawın qurtılarınıń túrlerin anıqlaw maqsetinde olardıń morfologiyalıq hám anatomik dúzilisi mikroskop járdeminde úyrenildi. Onıń ushın jıynap alınǵan jawın qurtılar topıraqtan tazalanıp, taza suwda juwıldı. Sung Petri ıdısında tayarlanǵan 2 protsentli formalınga salınıp, jansızlantırıldı. Formalında jansızlantirilgan jawın qurtılar denesi ǵayrı tábiy formaǵa kirgeninen olardı mikroskopda tekseriw bir qansha qolaysız. Sol sebepli jawın qurtılar demde basqa ıdısqa, arnawlı vannaga salınıp denesi tegislengenen keyin atalǵan filtr qaǵaz menen jawıp qoyıldı.
Jawın qurtlar vannadan birme -bir stol ústine alınıp, gewdesiniń uzinlıǵı hám juwanlıǵı olshendi, teri reńi, basınıń forması hám dúzilisi, belbaw qamarı, jınıslıq shólkemleri, túkleri, papillalari, hámlikleri hám arqa shıǵarıw tesikleriniń jaylasqan ornı anıqlandi. Soń jawın qurtı Petri ıdısına salınıp, ıdısqa jawın qurtı ústin qaplaytuǵın muǵdarda suw salındi. Petri ıdısı MBS-1 mikroskopınıń obektiv stolshasi ústine ornatilip, 12 (6 x2) mártebe úlkenlestiretuǵın obektiv astında jawın qurtınıń sırtqı shólkemleri jaylasıwı anıqlandi hám sheńberler sanı sanap shıǵıldı.
Jawın qurtınıń ishki dúzilisin uyrenıw ushın olar jarıp korildi. Onıń ushın Petri ıdısınıń jawǵısh qaqpaǵına bir tegisde juqa 0, 5 sm qalıńlıqta kesilgen pukak jaylap shıǵıldı. Jańa jansızlantirilgan jawın qurtı alınıp, pukak ústine qarın tárepine jatqızıldı. Sonnan soń jawın qurtı bas bólegi úshinshi sheńberı har eki janından birden entomologiya iynesi sanshıldı. Taǵı bir iyne belbaw qamarınan keyingi 5-6 sheńbersidan jelke tárepinen azmaz tartılıp sanshıldı. Ídısqa jawın qurtın jabatuǵın muǵdarda suw salındı hám ótkir lezvie járdeminde onıń terisi bas bóleginen baslap aqırǵı iyne sanshılǵan jayǵa shekem kesildi. Jawın qurtı terisini kesiwde júdá abaylaw bolıwdı talap etedi, bolmasa qan tamırları hám basqa organlar tıyıq tiyip jaroxatlanadi. Kesilgen teri arqa tárepden ekinen iyne menen aste eki jerge tartılıp, pukakga sanshıladı. Soń, jawın qurtı denesi málim aralıqta bas bólegine ashıladı. Tayın bolǵan obekt stolshaǵa qoyilip, mikroskop astında onıń ishki shólkemleri tekserildi. Mikroskop astında ishki organlardan nerv túyini, qalqum, jemsek, oxak bózi, nefridiylar, urıw voronkasi hám urıw yullari úyrenildi.
Jawın qurtılarınıń anatomo-morfologiyalıq qásiyetlerin urǵanıw, taksonomik quramın anıqlaw hám olar ústinde ekologiyalıq baqlawlar aparıwda I. I. Malevich (1950); O. V. Shekanovskaya (1960 ); M. S. Gilyarov (1941, 1965) T. S. Perel' (1979 ); V. I. Popchenko (1988); hám basqa avtorlarning jumısında keltirilgen metodlardan paydalanildi.
Jawın qurtıları sanı hám biomassasini esapqa alıw I. I. Malevich (1950) usılında alıp barıldı. Jawın qurtılar sanınini hám topıraq qatlamlarında tarqalıwın anıqlaw ushın, tereńligi 50 sm ge shekem bulgan tik kúlkiklar qazıldı. Topıraq úlgileri 10, 20, 30, 40, 50 sm tereńliklerden alındı. Marshrut tekseriwlerde topıraq úlgileri 0, 25 m2 sırtdan, statsionar tekseriwlerde bolsa 1 m2 sırtdan alındı.
Jawın qurtıları biomassasini anıqlaw ushın, jıynalǵan jawın qurtılar topıraq hám hár qıylı pataslıqlardan tazalandı. Jawın qurtlar ishegindegi topıraqtı shıǵarıp jiberiw ushın olar 3 kún dawamında ızǵar filtr qaǵazǵa orab qoyıladı yamasa kem kraxmal toldırılǵan ıdısqa salınadi. Topıraqtan tazalanǵan jawın qurtılar formalınniń suwdaǵı 2 protsentli eritpesinde fiksatsiya etildi. Sonnan soń jawın qurtı terisindegi shilimshiq siyle yamasa filtr qaǵazı járdeminde sinirip alınadı. Shilimshiqdan tazalanǵan jawın qurtılar salmaǵı analitik tárezinde olshenedi.