Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Diyxanlar urısınıń sebepleri. 1524-jılı Germaniya boyınsha qáweterli xabar tarqaldı–mámleket qublasındaǵı diyxanlar kóteriliske shıqtı. 1525-jılı ulıwma Germaniya jerleri “Ullı diyxanlar urısı” dep atalǵan háreket qamtıp aldı. XV ásir ortalarında kardinallardan biri Rim papasına shirkew hám feodallar tárepinen islenip atırǵan isler Germaniya diyxanlarınıń ǵázebin keltiretuǵın dárejede dedi. “Bul nızamsızlıqlar, barlıq basshılar, xalıqtıń ǵazebin keltirmekte, eger toqtatpasa onda xalıq ruwxanıylerge qarsı kúsh isletiwi múmkin dep bildirgen edi. Bul talaplar álleqashan anıq bolǵan edi”,- dep jazǵan edi.

Germaniya jerlerinde Evropanıń qalǵan bólimindegi sıyaqlı awıl xalqı ortasında azat adamlar, jeri boyınsha baǵınıshlılar, ulıwma baǵınıshlı diyxanlar bar edi. Jeri boyınsha baǵınıshlı diyxanlar hám erkin esaplanatuǵın edi, biraq olar feodaldıń jerlerinde isleytuǵın sonıń ushın túrli minnetlemelerdi orınlaytuǵın edi. Feodallar jámaat jerlerdi alıp qoyıw hám diyxanlardıń jerlerin qısqartıw, dán, gósh, jún ónimlerin qalaǵa satıwdı rejelestirgen edi. Bul narazılıqlardı payda etip, diyxanlar qozǵalań basladı. Diyxanlardıń talabı haqqında olardıń dástúrlerinde, maqset hám talaplarında kóriwmizge boladı. Diyxan otryadlarınıń baslıqları óz aldına dástúr dúzdi hám onı 12 stat`yadan ibarat óz baǵdarın qabıl etti. Buǵan kóre: birinshiden, bizlerdiń tınısh jasawımız hám bizlerdiń erkin pikirimiz bunnan bılay bir jámiyet bolıp ózimizge ruwxanıy saylaw hám ózin kerekli adam dep biliw huqıqına iye bolıw talabın qoydı. Ekinshiden, biz ádalatlı onnan bir salıǵın beriwge razımız, biraq, bunnan bılay onnan birdi jámaat qoyatuǵın biziń shirkew aqsaqalımız jıynawın qáleymiz hám jıynalǵan ónimnen pútkil jámaat saylaǵan ruwxanıyǵa hám onıń jaqınlarına jasawǵa jeterli dárejede beriw tárepdarımız. Úshinshiden, házirge shekem bizlerdi ǵárezli adam dep esaplaw ádet edi, Sonıń ushın biz azat bolıwdı qáleymiz hám azat bolıwǵa háreket etemiz.

1524-1525 jıllarda diyxanlar qozǵalańı olardıń jeńiliwi menen tamamlandı. Qozǵalańshılar arasında birlik joq edi. Hár bir walayatta diyxanlar bólek-bólek háreket qılǵan edi. Eń jaqsı háreket etken diyxanlar toparı taw-kán jumısshıları hám qalada tómen jasawshı shańaraqlar qozǵalańı bolsa, Tomas Myuncer basshılıq qılǵan oraylıq Germaniyanıń Tyuringiya wálayatı boldı. Lyuter qozǵalańdı maqullamadı, óziniń basqınshı hám qaraqshı diyxanlar toparına qarsı (1525-jılı jazǵan) shıǵarmasında diyxanlardıń háreketleri qaralandı. Knyazlar bolsa hátte reformaciyanı maqullaǵanı da joq, óz feodal húkimranlıǵınan ajıralıp qalıwdı qálemes edi. Feodallar diyxan otryadların birme-bir bastırıwǵa háreket etti. Tyuringiyada, Frankenxauzen qalası jaqınında Myuncerdiń 8 mıń adamlıq toparı jer menen jeksen etildi. Onıń ózi jaradar boldı hám tutqınǵa tústi. Onı óltirip jiberdi. Jeńiliske ushıraǵan diyxanlar knyazlardıń ayawsız jazalawına duwshar boldı. Hámmesi bolıp júz mıńǵa jaqın adam óltirip jiberildi.

Diyxanlardıń urıstaǵı jeńilisi mámlekettegi feodal tártiplerdiń saqlanıp qalıwına alıp keldi, ayrım jerlerde úsh júz jıl diyxanlardıń jeke ǵárezliligi saqlanıp qaldı. Siyasiy pıtırańqılıq hám dawam etti. Bul jaǵday kapitalislik qatnasıqlardıń rawajlanıwına irkinish boldı.