|
ÓZBEKISTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA
ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK
PEDAGOGIKALÍQ INSTITUTÍ
Baslawısh tálim fakulteti
“Baslawısh tálim hám sport tarbiyalıq isleri” bakalavriat tálim baǵdarı (sırtqı bólim)
4 G kurs talabası Paxratdinova Roza Azatbaevnanıń
Pedagogikalıq sheberlik
Ózbetinshe jumisi
páni boyınsha
Tema: Sóylew texnikası hám mádeniyatı
Orınladı: Paxratdinova R.
Qabılladı: Matmuratova R.
Nókis – 2022
Reje:
Sóylew texnikası hám mádeniyatı haqqında túsinik. Sóylew elementleri.
Oqıtıwshı sóylewiniń tásirliligin asırıw jolları.
Sóylew natiyjeliligine unamsız tásir etetuǵın jaǵdaylar.
Oqıtıwshı sóylewiniń kommunikativ sapaları sóylewdi jetilistiriw jolları.
Hár bir insannıń ruwxıy hám materiallıq kámalǵa jetkenge erisiwinde tildiń ornı bólek bolıp tabıladı. Til insánlar ortasında baylanıs hám de pikir hám informaciya almasıw quralı bolıp tabıladı.
Til millettiń tiykar tamaqtası bolıp tabıladı. Birinshi Prezident I.A. Karimov «Barlıq iygilikli pazıyletler insan kewiline, áwele, ana háyyiwi, ana tiliniń ayrıqsha ózine tartatuǵını menen sińedi. Ana tili - bul millettiń ruhı bolıp tabıladı. Óz tilin joǵaltqan hár qanday millet ózliginen ayırılıwı anıq» dep aytıp ótkeninde haq edi.
Sonıń menen birge, ájdadlar miyrasların úyreniw, tájiriybe arttırıw, almasınıw procesin de tilsiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Hátteki, házireti Nawayı ta'biri menen aytqanda:
So'zdurki, nishon berur o’lukka jondin,
So'zdurki, berur jonga xabar jonondin.
Insonni so'z ayladi judo hayvondin,
Bilki, guhari sharifroq yo'q ondin.
Sonı aytıw kerek, til insan intellektual iskerliginiń eń joqarı hám tiykarǵı quralı bolıp tabıladı. Sebebi, insandı basqa jánzatlardan ajıralıp turatuǵın da til bolıp tabıladı. Sonday eken, insan intellektual iskerliginiń eń joqarı jemisleri - oylaw miyweleri til hám sóylew arqalı ámelge asadı. Til oylaw jemisleriniń turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiliwine qural bolıwshı qúdiretli qural bolıp tabıladı.
Áyyemgi Shıǵıs pedagogikasınıń ájayıp dóretpelerinen biri «Qobusnoma» da da til hám sóylewge bólek itibar berilgen, olar házir de óz áhmiyetin joǵaltpaǵanın kóremiz. Kaykovus hámme ónerler ishinde sóz óneri - aratorlıqtı artıqmash dep biledi: «Bilginki, hámme ónerden sóz óneri jaqsı».
Sol sebepli de kisi diktor hám arator bolıwın aytıp otedi. Avtor aratorlıqtı iyelewdiń jolin tınımsız miynet hám úyreniw dep uqtiradi.
Tildiń ullı múmkinshilikleri sóylew arqalı ashıladı. Sóylew bolmaydı eken, tildiń sheksiz múmkinshilikleri júzege shıqpay qalaberedi. A. Nawayı til hám sóylew munasábetlerine sonday anıqlama beredi: «Til sonsha húrmeti menen sóylewdiń quralı bolıp tabıladı. Eger sóylew qabıl etiwge bolmaytuǵın bolıp shıqsa, tildiń apatıdur». Sonday eken, til hár qansha qúdiretli zor bolmaydı, ol sóylew ushın qural retinde xızmet etedi. Onıń kúsh-qudıreti sóylew processinde kórinetuǵın boladı. Eger til kósher bolsa, sóylew oq jay bolıp tabıladı. Oqtıń qudıreti oq jaydıń qábiletine de baylanıslı.
Til millettiń kem ushraytuǵın ǵáziynesi bolıp, mudamı awızsha hám jazba halda kórinetuǵın bolǵan. Bay, jaqtı, qızıǵıwshılıqlı sóylew, ol kim bolıwınan qaramastan, insan nurı esaplanǵan.
Sóylew mádeniyatı kútá úlken hám keń tarawdıń bolıp, ol balanıń kúndelik ápiwayı sálem-aligidan tartıp, kimga neni, qashan, qayda hám qanday sóylewine shekem bolǵan barlıq sóylewiy processlerdi óz ishine aladı. Sóylew mádeniyatı tek sóylewdi iyelew jolların emes, bálki odan paydalanıw mádeniyatın da tárbiyalaydı. Sóylew mádeniyatı oqıtıwshılarda dóretiwshilik, ǵárezsiz pikirlew, dóretiwshilik pikir jemisin sóylew sharayatına uyqas túrde awızsha, jazba formalarında tuwrı, tuwri ańlatıw kónlikpelerin qáliplestiriw hám rawajlandırıw, til sezimlerin tárbiyalawǵa xızmet qılmawı kerek. Sonnan kelip shıqqan halda sóylew mádeniyatı: óz pikirin sóylew sharayatına uyqas túrde túrli sharayatlarda ayta alıw quralların, mánisti túrli sırtqı kórinislerde bere alıw jolların, kórkem, ilimiy, social dóretpelerdi úyrenip, olar haqqındaǵı oy-óristi, jeke munasábetti awızsha hám jazba sırtqı kórinislerde tuwrı ayta alıw mádeniyatın ańlatadı.
Hár qanday pedagogikalıq jaǵday ushın ulıwma tuwrı bolǵan sóylewdi dúziw múmkin emes. Tek áyne jaǵday talaplarınan kelip shıǵıp shólkemlestiriletuǵın sóylewgine tuwrı esaplanadı.
Sonlıqtan, kisi óziniń hár bir qádemin aldındin kóriwi, joybarlawı ámelde múmkin bolmaydı. Pedagogdıń miyneti - bul izertlew hám azap-aqıretli keshirmeler, yosh hám ayrıqsha túrleniw onı, kópten-kóp kúndegi jumıslar, ruxsız pir bolıw hám balalar menen birge, yaǵnıy insan organizminiń turmıslıq funksiyasın ámelge asıradı. Sonıń menen birge, ol sóylew procesin energiya menen támiyinleydi. Sonday eken, insan eki túrde nápes aladı: fiziologikalıq hám fonasion nápes.
Fiziologikalıq nápesde hawa murın arqalı alınıp, dem alıw hám dem shıǵarıw teń hám de bir tegisde boladı. Ol tómendegi izbe-izlilikde júz boladı: qısqa dem alıw, qısqa dem shıǵarıw hám pauza.
Fonasion nápesde qısqa nápes alınadı, pauza hám uzın nápes shiǵarıladı. Sebebi dawıs payda etiw ushın hawa aǵımı zárúr boladı.
Fonasion nápes qáliplespegen bolsa sóylew processinde hapqirib qalıw, júrek urıwı tezleniwi, júz qızarib ketiwi sıyaqlı jaǵdaylar gúzetiledi.
Dem alıw processinde qatnasatuǵın muskullar qatnasıwına qaray nápesti tórt túrge ajratıladı.
Joqarı nápes - jelke, tós qápesi hám ókpediń joqarı bólegi qatnasıwında ámelge asırilatuǵın kiyim-kenshek nápes turi bolıp tabıladı.
Tós nápes - qabırǵa muskulları qatnasıwında júz bolıp, tós qápesin sheńberi ózgeredi. Bunda diafragma derlik ózgermeydi.
Diafragmal nápes - tós qápesi kóleminiń bóylamasına ózgeriwi nátiyjesinde ámelge asadı.
Diafragmal-qarın nápes tós qápesi muskullarınıń keseine hám de bóylamasına ózgeriwi, qarın muskullarınıń ózgeriwi tiykarında payda boladı. Sol nápes fonasion nápes ushın eń qolayı esaplanadı.
Sóylew dawısları uzın dem shıǵarıw processinde payda boladı. Usınıń sebepinen fonasion nápes hám dawıs payda etiw procesin jetilistiriwde diafragmal-qarın nápesti rawajlandırıwshı shınıǵıwlardan paydalanıw kerek.
Oqıtıwshınıń dem alıwın tártipke salıw ushın júdá kóplab shınıǵıwlar belgilengen. Usılardan biri, jerge chalqancha jatqan halda murın arqalı uzaq waqıt dawam etetuǵın tereń dem alıw yamasa sol jaǵdaydı tik turǵan halda qaytarıw dem alıw shólkemleriniń tuwrı islewine járdem beredi.
Dawıs. Oqıtıwshılar arasında tábiy unamlı tásir etetuǵın, shıńǵırlaytuǵın, jaǵımlı dawıs iyeleri júdá kem ushraydı. Jaqsı dawıs jıllar ótiwi menen, arnawlı shınıǵıwlar járdeminde chiniqtirib barilmasa, ózgeriwi múmkin. Sonıń menen birge, hár bir insannıń dawısı arnawlı shınıǵıwlar tiykarında chiniqtirilsa kúshli, ózgeriwshen hám shıńǵırlaytuǵın bolıwı múmkin.
Dawıs apparatınıń dúzilisi menen tanısıp shıǵamız.
Dawıs apparatı 3 bólekten ibarat: generator, rezonator, energiya sisteması.
Generator sistema - dawıstı generasiyalaydi, dawıs shemirsheklerinde hám awız boslig'ida júz boladı. Dawıslardı tonal hám shawqım dawıslarǵa ajratadı.
Rezonator sistemaǵa alqım, awız hám murın boslig'i kiredi. Ol sóylew dinamikligin támiyinleydi.
Energetikalıq sistemaǵa joqarı nápes jolları kirip, dawıs payda etiwde qatnasatuǵın hawa aǵımınıń tezligi hám kólemin támiyinleydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
