‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Razzoqov, sh. Tashmatov, N. ‘R m 0N 0y iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Qisqacha xulosalar
XVIII asming o'rtalarida Fransiyada iqtisodiy ta’limotlar tarixida 
fiziokratizm yo‘nalishi yuzaga keldi. Bu ta’Iimot klassik iqtisodiy 
maktabning tarkibiy qismi sifatida muhim ahamiyatga egadir. Bu 
oqimning asosiy vakillari F.Kene va A.Tyurgo mamlakatdagi o‘sha 
davr iqtisodiy holatini har tomonlama tahlil etib, iqtisodiyotning 
muhim kategoriyalari bo'yicha qimmatli fikrlar berdilar. Ular fermer- 
lami himoya qilgan holda, awalo, merkantilizmdan voz kechib, boy­
likning asosiy manbayi melmat va yer ekanligini ko‘rsatdilar. «Tabiiy 
tartib» konsepsiyasi asosida «unumli mehnat», «sof mahsulot», kapital 
to‘g‘risidagi ta’limotlar ilgari surildi. Kapitalistik munosabat, xususiy 
mulk, erkin baholar, erkin raqobat, davlatning iqtisodga kam aralashuvi 
«tabiiy hoi» deb tan olindi.
Ulaming fikricha, qiymat iste’mol qiymati bo‘lib, hatto tabiat, 
yer in’omi sifatida talqin etiladi. Dehqonchilikdan boshqa sanoat, savdo

---

va xizmat tarmoqlari unumsiz soha deb qaraladi. Bunday noto‘g‘ri 
fikming paydo bo'lishi Fransiyaning o'sha davrdagi iqtisodiy ahvoli 
(agrar mamlakat) bilan bog‘liqdir. Kapital tushunchasining kiritilishi 
va uning boshlang‘ich va yillik bo'nak kabi ikki qismga bo'linishi 
iqtisodiyot tarixida muhim qadamdir. Shundan doimiy va aylanma kapital 
g‘oyalari ham kelib chiqadi.
F.Kenening «Iqtisodiy jadval» asarida jamiyatdagi sinflar masalasi 
ko‘tariladi, ammo bunda ba’zi kamchiliklar bor, uni A.Tyurgo rivoj- 
lantirib, o‘sha davr uchun to‘g‘ri qisqacha xulosalarlar chiqaradi. 
Takror (uzluksiz) ishlab chiqarish jarayoni va yalpi ijtimoiy mahsulot 
muomalasi birinchi bor kun tartibiga qo‘yiladi. Oddiy takror ishlab 
chiqarish chizmasi beriladi va tayyor mahsulotning ayianish tamoyillari 
ko'rsatiladi, bu o'sha davr uchun katta kashfiyot edi. Tarmoqlar, ya’ni 
sektorlararo taqsimotning aniq proporsiyalari bo‘lishi zarurligi qayd 
etiladi, ma’lumki bu tamoyil hozirgi davrda ham muhim.
Olim va davlat arbobi A.Tyurgoning iqtisodiy g'oyalari ancha 
mukammal bo‘lib, o‘sha davrdagi jamiyat va iqtisodiyotdagi jarayon- 
lami ancha izchil tahlil etadi va sanoatda kapitalistlar va yollanma 
ishchilar mavjudligi hamda beshta sinf borligi e’tirof etiladi.
A.Tyurgo sanoat va xizmat sohalariga ijobiy yondashadi. U kapital 
va qo‘shimcha mahsulot (qiymat) masalalarini ancha mukammal hal 
etadi, sanoat, ssuda va kapital haqida fikr yuritadi, lekin oxir-oqibatda 
fiziokratizm qobig‘idan chiqa olmaydi, qo‘shimcha mahsulotning asosiy 
shakli yana yerga, yer rentasiga qaytadi. A.Tyuigo moliya vaziri sifatida 
bir qancha iqtisodiy islohotlami o'tkazishga erishadi. Ammo mam­
lakatdagi ijtimoiy tuzum bu islohotlarga to‘siq edi. Hozirgi davr tili 
bilan aytganda, fiziokratlar sof bozor munosabatlarini qo‘lladilar, 
ammo ulaming g‘oyasi, asosan, qishloq xo‘jaligi bilan cheklab qo‘yildi, 
barcha fikrlarda mukammallik yetishmas edi. Bu vazifalar esa keyingi 
olimlar tomonidan hal etildi.