‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Razzoqov, sh. Tashmatov, N. ‘R m 0N 0y iqtisodiy ta’limotlar tarixi

5.3. Merkantilizm iqtisodiy ta’limotining tarixiy taqdiri
XVIII asming oxirida merkantilizm iqtisodiy ta’Iimot yo'nalishi sifatida 
tarix sahnasidan tushdi. Sanoat inqilobi sharoitida bu ta’Iimot va unga 
asoslangan siyosat hayot talabiga javob bermay qo‘ydi. Xo‘sh, bu ta’Iimot 
nega tarix sinovidan o‘ta olmadi, uning «bo‘sh joylari» nimalardan iborat?
Bu ta’limotning xatolarini klassik maktab vakillari, hatto ayrim 
merkantilistlar ham tan olgan. ASmitning fikricha, bu «bizning savdogar 
va sanoatchilar tomonidan sotqin parlamentga o‘tkazilgan proteksionistik 
anglashilmovchilikning qorishmasidan iborat va boylik bu pulga egalik 
bilan bog‘liq eng oddiy tushunchadan iborat. Agar o‘z boyligini 
oshiraman desa, har bir individ kabi davlat ham olayotganidan kam 
sarflashi kerak. Iste’mol etilganidan tashqari qaysi moddiy shaklda bo‘ladi? 
Oddiyroq aytganda, daromad va buromadning farqi nimada ifodalanadi? 
Merkantilistlar uni mustahkam pul yoki oltin, zeb-ziynatlardan iborat 
deb bilganlar. Pul va kapital o'rtasida tenglik qo‘yilishi xato edi. Shuningdek, 
savdo balansining aktiv saldosi bilan yillik foydaning iste’moldan 
ortiqchasi ham tenglashtirilgan. ASmit va uning izdoshlari bu ta’limotning 
xatolarini shunday izohlaydilar.
0 ‘sha davrdagi (va hozirgi) olimlaming fikricha, mamlakat boyligi 
oltin va kumush zaxiralaridangina iborat bo‘lmay, yer, qurilish va boshqa 
ko'plab iste’mol mollaridan iboratdir. Masalan, V.Petti Angliyaning 
XVIII asr oxiridagi pul miqdoriga baho berib, bu pullar barcha mulkning 
3 foizidan kamroq ekanligini isbotlab berdi.

---

Aktiv savdo balansi faqat vaqtincha samara beradi. 1630-yilda T. Man­
ning o‘zi ham mamlakatga qimmatbaho metallaming oqib kelishi ichki 
baholar ko‘tarilishiga olib kelishini va «qimmatroq sotish, arzonroq 
olish» doktrinasi mamlakatning o‘ziga qarshi ekanligini tushundi.
Taniqli ingliz iqtisodchilari