‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. Razzoqov, sh. Tashmatov, N. ‘R m 0N 0y iqtisodiy ta’limotlar tarixi

«Kanonik huquqlar to‘plami»ni 
tuzdi, unda bir qancha iqtisodiy 
g'oyalar ham berilgan. Ular umumiy mulkchilikni ideal deb baholab 
(e’tibor bering, xususiy mulk emas), xususiy mulkchilik xudo 
tomonidan odamlaming gunohlari uchun vujudga keltirilgan, degan 
g‘oyani ilgari surdilar. Boylar xayr-sadaqa berishga chaqiriladi. Xudoga 
ma’qul bo‘lgan faoliyatlarga faqat dehqonchilik va hunarmandchilik 
kiritUib, sudxo'rlik, ayniqsa, foyda olish uchun savdo qoralanadi 
(Islom dinidagi g‘oya bilan solishtiring).
Kanonistlaming bosh iqtisodiy g‘oyasi asosida xudo tomonidan 
belgilangan «adolatli baho» to‘g‘risidagi ta’Iimot yotadi.
Italiyalik rohib 
Foma Akvinskiy (1225-1274) 
ta’limotida iqtisodiy 
g‘oyalar ma’lum tartibga solingan. U o'zining asarlarida qullik va 
krepostnoylikni oqlaydi, bunda u Aristotel va muqaddas kitoblarga 
asoslanadi. U xudoni barcha boyliklar egasi deb e’lon qiladi, lekin 
xususiy mulkchilik ham himoya qilinadi, chunki bunda insonning o‘z 
toifasi, tabaqasiga mos ravishda yashashiga imkoniyat yaratiladi. Davr 
taqozosiga mos (natural xo‘jalik hukmron) ravishda davlat o‘z-o‘zini

---

ta’minlash g'oyasini qo'llaydi, natura shaklidagi boylikka asosiy e’tibomi 
qaratadi, oltin va kumushlami sun’iy boylik deb biladi. Mehnatsiz 
yaratilgan boylik (savdo, sudxo‘rlik) harom deb hisoblangan.
Asosiy va xudo tomonidan belgilangan bu narsa «adolatli baho» 
masalasi edi. Kanonistlar amalda bahoni mehnat sarflarining yig'in- 
disidan iborat deb tan olganlar. Agar proporsional tenglik saqlanmasa, 
jamiyat yemirilishi mumkin, degan to‘g‘ri qisqacha xulosalar chiqa- 
riladi. Savdo foydasi va foiz olish «adolatli baho» bo‘yicha almashuvni 
buzadi, shu sababdan yirik savdo va sudxo'rlikni taqiqlash talab etiladi. 
Foma Akvinskiy «adolatli baho» masalasini foydalar, to‘g‘rirog‘i naf, 
manfaatlar tengligi asosida hal etdi va uni subyektiv vaqt deb baholadi. 
U aytadiki, agar narsa biror odam foydasiga, lekin boshqa odam 
ziyoni hisobiga o‘tsa, bu holda buyumni o‘zining haqiqiy bahosidan 
yuqoriroq sotish huquqi paydo bo‘ladi. Shu bilan birga, bu buyum 
baribir haqiqiy egasidaligidan qimmatroq sotilmaydi, chunki 
qo‘shimcha baho, shu buyumdan holi bo'lgan ziyonni qoplaydi.
F.Akvinskiy yuqori tabaqa aholisini mehnatkashlar manfaatini himoya 
qiluvchilar qilib ko‘rsatadi. Shu sababli bu tabaqaga buyumlami o‘z 
haqiqiy bahosidan qimmatroq sotishga ruxsat beradi. Protsent (foiz)ni 
tavakkalchilik to‘lovi yoki qarz oluvchiga beriladigan 
«beg‘araz sovga»
deb tushuntiradi. U rentaning ekspluatatorlik mohiyatini bo'yab ko‘r- 
satadi va renta yer egasiga o‘z qo‘l ostidagilami boshqarishdagi mehnati 
uchun to‘lanadigan haq deb baholaydi. Bu bilan cherkov (yeri bor) 
va feodallaming manfaatlarini himoya qiladi.
Bunday iqtisodiy g‘oyalar Fransiyada 
(Nikola Orem),
Angliyada 
{Dion
Boll)
ham vujudga keldi. Angliyada