M a s ’ u l m u h a r r i r :
N. Jo‘rayev
T a q r i z c h i l a r i
professor J.E. Eshnazarov,
pedagogika fanlari doktori,
professor N.Sh. Shodiyev
www.ziyouz.com kutubxonasi
Hozirgi kunda ta'lim oldidagi eng m uhim m asalalardan biri jism oniy
m adaniyat va sport fanlarini ham jah on andozalariga javob beradigan
o ‘quv adabiyotlari va ilg'or pedagogik texnologiyalardan foydalanib
o 'q itish d ir. «Sport psixologiyasi» fani jism oniy m adaniyat va sport
m utaxassislarini tayyorlashda, sohaga oid ko'plab m uam m oli m asala
va vaziyatlarni to‘g ‘ri hal etishda; talaba, o'quv chilar va sportchilarda
m a’naviy hissiyotlarni shakllantirishda alohida ahamiyatga ega. Shuning
uchun bu m asalaga c h u q u r ilm iy-uslubiy va m etodologik nuqtayi
n a z a rd a n y o n d a s h is h g a t o ‘g ‘ri k e la d i. C h u n k i h a r b ir m illa t
ta ra q q iy o tid a ; x alq n in g , ja m iy a tn in g , d a v la tn in g k u c h -q u d ra tin i
ta'm inlash da jism oniy m adaniyat va sport m uhim o ‘rin tutadi. Shu
bois 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A .K arim ovning 2002-yil
24-oktabrda respublikam izda jism oniy m adaniyat va sportni rivojlan
tirish m aqsadida qabul qilgan « 0 ‘zbekiston bolalar sportini rivojlanti
rish jam g'arm asini tuzish to ‘g ‘risida»gi Farm oni jism oniy m adaniyat
o ‘qituvchilari va m urabbiylari oldiga yanada m urakkab vazifalarni
q o ‘ydi. Bu ham b o 'lsa, o'zbek sportini jahondagi eng taraqqiy etgan
m am lakatlar sporti darajasiga ko'tarishdir. Buning uchun milliy is
tiqlol g'oyalari talablari asosida sportchilarning ruhiyatini o'zgartirish;
ularda faollik, m ehnatsevarlik, irodalilik, o 'zini tuta bilishlik, m usta
qillik, chidam lilik, epchillik, m atonatlilik, shuningdek, o 'z x a tti-h a ra -
kati uchun javobgarlik hissini o'stirish m uhim o 'rin tutadi. Bu hayotiy
vazifani bajarish u ch un spotchilarda o 'z faoliyat turlariga oid bilim ,
m alaka va ko'nik m alarni yanada rivojlantirishga m o'ljallangan sport
psixologiyasi m exanizm lari ishlab chiqilgan darslik va turli o'quv ada-
biyotlarining aham iyati katta. Bu o 'rin d a shuni ta ’kidlash joizki, k e
yingi yillarda sportchilarni jism oniy va ruhiy jih atd an tayyorlash va
chiniqtirishning nazariy, pedagogik va psixologik asoslarini ishlab c h i
qib, am aliyotga tatb iq etayotgan, «Sport psixologiyasi» fanini rivoj
lantirishga katta hissa qo'shib kelayotgan olim larim izning soni yil sayin
o ‘sib borm oqda. O 'zbekiston davlat jism oniy tarbiya instituti profes
sori Z .G . G apparov rahbarligida R.D . X olm uham m edov, F.K . T urdi-
yev, A.A. Shabanov, D.R. Rapidjonova va boshqalar bokschi va alpi-
nistlarning psixologik xususiyatlarini va ularning maxsus m alakalarini
takom illashtirish b o 'y ich a olib borayotgan ilmiy izlanishlari, chop e t-
tirgan ilmiy m aqolalari sportchilarni sport m usobaqalariga psixologik
tay y o rlash d a a lo h id a o 'r in tu ta d i. S a m D U jism o n iy m ad a n iy at
www.ziyouz.com kutubxonasi
fakultetining H. Rafiyev, J. Eshnazarov kabi professorlari; dotsent
Y. M asharipov, T. Hayitov, B. Haydarov, U. D o’sanov, F. Qosim ov
kabi o'qituvchilari ham sportchilarni sport m usobaqalariga psixologik
va jism oniy tayyorlashda milliy va um um insoniy qadriyatlardan foy
dalanish m uam m olari bilan jiddiy shug'ullanib kelm oqdalar. U niver-
sitetda shu m uam m olar b o'yicha Respublika ilm iy-am aliy anjum an-
lari ham o'tk azildi, m azkur anjum anlar m ateriallari bir necha m arta
kitob holida chop etildi.
O 'zbekiston mustaqillikka erishgach, «Sport psixologiyasi» fani ham
fanlar tizim ida o'ziga xos m unosib o'rin lard an birini egalladi. H ozirgi
kunda respublikam iz sport jam oalari va jam oalarida psixologik xizm at
ko'rsatish ishlariga alohida e ’tibor berilm oqda. Davr talabiga k o 'ra
O 'zbekiston davlat jism oniy tarbiya institutida 2009 — 2010-o'quv
yilidan boshlab jam oa psixologi tayyorlash guruhiga talabalar qabul
qilindi. Kelajakda bu kadrlar sportchilarni jam oada, guruhda va jam oada
psixologik jih a td a n tayyorlashga ijobiy ta ’sir ko'rsatadi.
O 'zbekiston davlat jism oniy tarbiya instituti professori, psixologiya
fanlari nom zodi Z .G . G ap p aro v v a O 'zM U psixologiya kafedrasi dot-
senti I.M. M am atovlar 1999 va 2000-yillarda «Sport psixologiyasi kursi»
b o'yicha m a ’ruza m atnlari chop ettirdilar. Bu m a’ruzalar m atnlaridan
sohaga oid oliy va o 'rta maxsus o 'q u v yurtlarida asosiy adabiyotlar
sifatida foydalanib kelinm oqda. Professor G ‘. Shavqarov rahbarligida
Sam D U psixologiya kafedrasining m udiri, dotsent Sh. Fayzullayev;
dotsentlar — Y. M asharipov, S. M usinov, A. A bduahadov va boshqalar
Sam arqand shahar kollejlarida psixolog vazifasini bajaruvchi shaxslar
bilan birgalikda Sam arqand shahrida o'tkazilgan «Universiada — 2004»
m usobaqalarida psixologik xizmat ko'rsatish respublikada birinchi b o r
tajribadan o'tkazildi. Buning uchun «Universiada — 2004» boshlan-
m asdan oldin ikki hafta davom ida maxsus sem inar darslari tashkil
etildi. Bu tajriba «Um id nihollari», «Barkamol avlod» m usobaqalarida
ham tashkil etilsa va o'tkazilsa maqsadga muvofiq b o 'lar edi. C hunki
bu tad b irn in g sport jam o alari va jam oalarid ag i psixologik m u h it,
sportchilar o'rtasidagi o'zaro m unosabatlar va boshqa ijtimoiy psixo
logik jarayonlarga ijobiy ta ’sir ko'rsatishi «Universiada — 2004» m u
sobaqalarida yaqqol nam oyon bo'ldi. Bu vazifani bajarish uchun ayni
vaqtda respublikam izda mavjud ilmiy salohiyat yetarli.
M azkur o 'q u v qo'llanm ada «Sport psixologiyasi» fanining tarixi,
predm eti, o'qitish uslublari, boshqa fanlar bilan aloqasi, keyingi yillarda
www.ziyouz.com kutubxonasi
qo'lga kiritilgan yutuqlar, sportchi im koniyatining cheksizlik psixolo
giyasi; kelajak avlodni jism oniy va psixologik jihatdan tarbiyalashda
Ibn Sino, A m ir T em ur va Z ah irid din Bobur qarashlari, N ajm id din
Kubro va Jaloliddin M anguberdi hayotidagi jism oniy va ruhiy faollik
darajasi; s p o rtc h ila rn i sport m u so b aq alarig a psixologik jih a td a n
tayyorlash m uam m olari, sportchining m usobaqadan keyingi ruhiy holati,
sportchilarda harakat m alakalarini shakllantirish, tajovuzkorlik holati
paydo bo 'lishining psixologik sabablari, sport turlarining psixologik
tavsifi, sport jam oasi vajam oalardagi o 'zaro m unosabatlar psixologiyasi,
sportchining o 'z in i-o 'z i boshqarishida qo'llaniladigan uslublar, ulardan
foydalanish kabilar haqida fikr yuritiladi.
Ushbu o 'q uv q o 'llan m a sport mutaxassislari, m urabbiylar, jism o niy
m a d a n iy a t o 'q itu v c h ila r i, jis m o n iy m a d a n iy a t i n s titu tla r i va
universitetlarning jism oniy m adaniyat fakultetlari talabalari, sportchilar,
m agistrlar, aspirantlar, sport kollejlari va litseylari o'quvchilari h am d a
keng kitobxonlarga m o'ljallangan. «Sport psixologiyasi» m ualliflarning
ko'p yillik pedagogik ham da sport m usobaqalarining doimiy ishtirokchisi
va m u ra b b iy i s ifa tid a o r ttir g a n ta jrib a la r ig a a s o sla n g a n h o ld a
respublikam iz va c h e t ellard a c h o p etilgan ilm iy, o 'q u v -m e to d ik
m a n b a la rn i o 'r g a n is h , s h u n in g d e k , in te r n e t m a te r ia lla r id a n
foydalanilgan holda yaratildi. Shu bilan birga sport psixologiyasining
ko'p gin a tu sh u n c h a lari m ahalliy sh a rt-sh a ro it va hozirgi k u n n in g
xususiyatlari hisobga olinib an chagina batafsil yoritildi.
O 'quv q o 'lla n m a respublikam izda «Sport psixologiyasi» fan idan
o'zbek tilida tayyorlangan dastlabki ishlardan biri bo'lgani u chu n ayrim
tushunchalar kitobdan joy olm agan yoki yetarli darajada pishiq talqin
qilin m ag an b o 'lis h i m um kin. Shu bois m u alliflar m a z k u r o 'q u v
qo'llanm aning m azm uni b o 'y ich a bildirilgan xolisona istak, taklif, fikr-
m ulohaza va m aslahatlarni sam im iy qabul qiladilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi
«Sport psixologiyasi» jism oniy mashq va m usobaqalar sharoitida
sp o rtc h i p six o lo g ik fa o liy a ti q o n u n iy a tla r in in g m e x a n iz m in i
o ‘rganadigan fandir. Bu fan boshqa psixologiya sohalari bilan cham
barchas bog'liqdir. C hunonchi, «Sport psixologiyasi» fani sohasida
faoliyat ko'rsatayotgan olim lar um um iy psixologiya, pedagogika, tib
biyot, ijtimoiy psixologiya, jism oniy m adaniyat nazariyasi asoslari kabi
sohalarda erishilgan nazariy bilim lar va amaliy tajribalarga tayanib il
miy izlanishlar olib boradilar. Bu fan sportchilarning sportda yuqori
natijalarga erishishlari yo'lida xizm at qiladi. Kishilarning sport faoli
yati uning boshqa faoliyat turlaridan farq qiladi. Sport faoliyatining
asosini jism oniy m adaniyat m ashg'ulotlari va sport musobaqalari tashkil
etadi. Shuning uchun ham «Sport psixologiyasi» fanining asosiy vazi
falaridan biri sportchilarni sport m usobaqalarida qatnashishga tayyor-
lashdan iborat. Bu tayyorgarlik jarayoni sportchilardagi maxsus jis
m oniy sifatlarni, ko'nikm alarni, qobiliyatlarni shakllantirish, bilim
larini o'stirish, jism oniy va ruhiy qiyinchiliklarni yengish kabilarda
paydo bo'ladigan jism oniy va psixologik tayyorgarlik uslublarini yana
da takom illashtirishni talab qiladi. Shuningdek, «Sport psixologiyasi»
fani sportchilarga o 'z jam oa a ’zolari bilan o'zaro to 'g 'ri m unosabatlar
o'rn atish yo'llarini ko'rsatadi; sportchining jism oniy, ruhiy, taktik,
texnik tayyorgarligini ham o'rganadi. «Sport psixologiyasi» fani har
bir sport turini alohida o'rganadi.
«Sport psixologiyasi» fani 60-yillarning oxiriga kelib rivojlana
boshladi. Sobiq Ittifoq davrida m azkur fan bo'yicha o'quv adabiyotlari
va ilm iy-tadqiqot ishlari Rossiya olim lari tom onidan yozilar va boshqa
re sp u b lik a o lim la ri o 'z on a tilig a ta rjim a q ilib o 'r g a n a r ed i.
O 'zbekistonda hozirgi kungacha o'zbek tilida «Sport psixologiyasi»
fani bo'yicha birorta ham darslik yoki o'quv qo'llanm a yozilgan emas.
«Sport psixologiyasi» fani paydo bo'lishining birinchi bosqichida
asosan jism oniy m ashq bilan shug'ullangan kishilarning ruhiy jaray o
niga ta ’sir m asalalari (aqliy, irodaviy) o'rganilgan bo'lsa, asta-sekin
sportchining boshqa xususiyatlariga ta ’sir etishi, masalan, sport hara
kat m alakalari, hissiy-irodaviylik sifatlari, sportchining startdan oldin
gi ruhiy ho lati, m alakalam i avtom atlashish shakllari kabilar ham
o'rganila boshlandi. Ikkinchi bosqichda «Sport psixologiyasi» fan si
fatida pedagogik faoliyat jarayonlarida qo'llanila boshlandi: sportchi-
www.ziyouz.com kutubxonasi
lam ing bilish jarayonlari psixologiyasini shakllantirdi; ularning iro
daviy sifatlarini tarbiyalash, sportchilam ing m usobaqaga psixologik j i
h a td a n tay yo rlash m e x a n izm larin i ishlab chiqdi. N a tija d a , sport
psixodiagnostika sohalari paydo bo'ldi. Bu bosqichda ko‘plab disser
tatsiya ishlari bajarildi, ya’ni m uhim ilmiy tadqiqotlar am alga oshiril
di, sportchilarni um um iy psixologik tayyorlash m asalalari ishlab chi-
qildi. Sportchilam ing texnik, jism oniy, psixologik va taktik tayyorgar-
ligini; sportchi shaxsini tarbiyalash, sportchilar jam oasini takom illash
tirish m asalalarini hal qilishga erishildi. Hozirgi kunda «Sport psixo
logiyasi» fani sportchilam in g am aliy faoliyati qirralarini yangi shakl,
vosita va uslublar vositasida o'rganuvchi fan sifatida sp ortchilar faoli
yatini ilmiy asosda boshqarish ishlarini to 'g 'ri tashkil etish, sportchi-
larga yangi nazariy b ilim lar berish, ularning shaxsiy m uam m olarini
yechish uchun y o 'l-y o 'riq ko'rsatadigan fanga aylandi.
«Sport psixologiyasi» fani sportning barcha turlarini qam rab oladi.
Bu fan sport m usobaqasi davrida sportchilarda nam oyon b o'ladig an
jism oniy va psixologik m ah o ratni yanada shakllantirish, tarbiyalash
qonuniyatlarini o'rganadi ham da sport m ashg'ulotlarini sifatli tashkil
etish uslublarini ishlab chiqadi. «Sport psixologiyasi» fani sportda paydo
b o'ladigan m uam m oli vaziyatlarning yechim ini topish uchun quyidagi
vazifalarni to 'g 'ri hal etishni o 'z oldiga maqsad qilib qo'ydi:
I. Sport faoliyatining sportchilar ruhiyatiga ta ’sirini o'rganish:
a) sport musobaqasi jarayonini psixologik jihatdan tahlil qilish (sport
turlarini alohida va u m um iy tahlil qilish);
b) sport m ashg'uloti va m usobaqasining sportchi xarakteriga ta ’sirini
o 'rganish;
d) sportchilam ing axloqiy va irodaviy sifatlarini o'rganish;
e) sportchi faoliyatining shart-sharoitlarini psixologik tahlil qilish;
0 jam oada sportchilam in g o 'zaro m unosabatlari va tashkilotchilik
qobiliyatlarini tajriba yordam ida shakllantirish.
II. Sport mashg‘ulotini sifatli tashkil qilish maqsadida maxsus
psixologik ko'rsatmalar ishlab chiqish va joriy etish:
a) sportchi org anizm in ing yuqori darajada ishchanligi va ruhiy
faolligini o'stirish yo 'llarin i topish;
b) sportning alohida turlari uchun yangi psixologik uslublardan
foydalanish. M asalan, psixodiagnostika uslubi yordam ida sportchining
ijtimoiy va oilaviy sharoiti, m uhiti, bilish jarayonlari psixologiyasi, sport
qobiliyatlari kabilar o 'rg an ilad i;
www.ziyouz.com kutubxonasi
d) sport m ashg‘uloti jarayonini sifatli tashkil qilish u ch un sport
anjom lari bilan ta ’minlash.
Do'stlaringiz bilan baham: |