‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi y. Masharipov sport psixologiyasi

3. 
Ta’sir li so'zlar orqali o'zini ishontirish.
  Sport  m ash g 'u lo ti  va 
m usobaqa jara y o n id a   m urabbiy va boshqa  kishilarning t a ’sirli  so'zlari 
y o rd am id a   ham   s p o rtc h ila rd a   dadil  h a ra k a tla n ish   h o lati  vujudga 
keladi.  Sportchi  sh a ’nini  ulug'laydigan,  olqishlaydigan,  faol  harakatga 
undaydig an  t a ’sirli  s o 'z la r  uning  ru h ini  k o 'ta ra d i,  te tik la sh tira d i. 
N a tija d a   sportchi  o 'z in i  b ard am   tu tib ,  raqibiga  b o 'sh   kelm ay,  q a t’iy 
h arak at  qiladi,  g 'a la b a   qilishga  intiladi.  C h u nki  t a ’sirli  s o 'z   inson 
a sa b   tiz im ig a   ijo b iy   t a ’s ir  e tib ,  o r g a n iz m id a   p s ix o f iz io lo g ik  
o 'z g a rish la rn i  vujudga  k eltirad i.  Bu  holat  m iyaning  to rm o z la n ish  
va  q o 'z g 'a lis h   q o n u n iy atla rig a   m uvofiq  m iya  katta  yarim   sh a rla r 
p o 's tl o g 'i d a g i   t o 'q i m a l a r d a   b o 'la d ig a n   m u a y y a n   o 'z g a r i s h l a r  
natijasida so d ir b o 'lad i.  S huningdek,  sportchi jism o niy   m a sh g 'u lo tla r 
va  sport  m usobaqalari ja ra y o n id a   faol  qo'llaydigan  za ru r h a ra k a tla rn i 
x a y o lid a   fik ra n   ta k r o r la g a n id a   ham   u n in g   m iy asid a  fu n k sio n a l 
o 'z g a rish la r  vujudga  keladi.  S p o rtch i  s o 'z la r  yo rd am id a  o 'z in i- o 'z i 
ishontirish  paytida  u n ing  organizm ida  b irm u n ch a  o 'z g a rish la r paydo 
b o 'lg a n i  seziladi:  o 'z in i  te tik   his qiladi,  h ara k a tla rn i  yengil  b ajarad i, 
m uskullari  b o 'sh a sh a d i,  u n d a   ishchanlik darajasi  q a y ta d a n   tik lan ad i. 
A k a d e m ik   I.P .  P a v lo v   t a ’lim o tig a   k o 'r a ,  s o 'z   ik k in c h i  sig n a l 
tizim idagi  eng  m u h im   u n su r  hiso b lan ib ,  in so n n in g   y u rish -tu rish i 
va  x u lq -a tv o rin in g   oliy  bo sh q aru v ch isi  h am d ir.  C h u n k i  inso n  o 'z
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fa o liy a ti,  m u a y y a n   h o la ti  y o k i  x u lq in i  ta s h k il  e tis h id a ,  q iyin  
sh aroitlarda  o ‘z ig a-o 'zi  buyruq  berg anid a,  gapirgan ida  asab  tizim ida 
boMadigan  fiziologik  o 'zg arish lar pasayishi  yoki  k o 'tarilish i  m um kin. 
S portchi  o ‘z ig a -o ‘zi  fikran gapirganida  so 'zlar qisqa  va  oddiy bo'lishi 
lozim .  M asalan ,  nafas  o lin ayo tg and a  b iro rta  so 'z  talaffuz  qilinsa, 
nafas  ch iq arg an d a  b o shqa  so 'z   sekin  aytiladi.  Shu  ta rtib d a   talaffuz 
qilinadigan  h a r  bir  so 'z   zarurligiga  qarab,  2-3  m arta  yoki  undan 
k o 'p ro q   tak ro rlan ish i  m um kin.
Sportchi  tana-m uskul  harakati  yoki birorta a ’zosining jism oniy faollik 
darajasini  oshirishda  yoki  nafas  olishni  to 'g 'ri  boshqarishda  o'ziga- 
o 'zi  gapirish  va  buyruq  berish  uslublaridan  foydalanishi  m um kin.
4.  Muskullarning faollik  darajasini  boshqarish.
  Sport  faoliyati 
jarayonida  sportchining  o 'z   m uskullari  faolligini  boshqarishi  hozirgi 
z a m o n   « a u to g e n »   m a s h g 'u lo tin in g   aso siy   v a z ifa s id ir.  T a n a  
m uskullarining  harakatchanligini  oshirish  sportchidan  maxsus  malaka 
va ko'nikm alarni talab etadi.  Sportchi barcha  mushak,  tana  muskullarini 
bo'shashtirishda  autotrening  uslubidan  foydalanadi.
Sportchi  muskullarini bo'shashtirganida,  taranglikni zaiflashtirganida, 
organizm ida  ruhiy  va  jism oniy   ishchanlik  holati  tiklanadi.  Ayrim 
sportchilar yuguiganida yoki jism oniy mashqlar bajaiganida muskullarini 
tarang ushlashga odatlanib qoladi.  Agar sportchida bunday holat uzluksiz 
takrorlanaversa,  u  hech  qachon  m arom iga  yetkazib  dam   ololm aydi. 
H atto,  sportchi uxlaganida ham uning muskullari tarang holatda bo'ladi. 
Bunda  sportchilarda  asabiy  zo'riqish  holati  tezlashadi,  bu  holat  ular 
o rg an iz m id a   funksional  kasallik lam i  keltirib   ch iq arish i  m um kin. 
S h u n in g   u chun   m urabbiylar  shogirdlarig a  yugurganida,  jism o n iy  
m ashqlar  bajarganida,  dam   olganida,  uxlashga  yotayotganida,  tana 
m uskullarini  bo'shashtirish  m exanizm larini  o'rgatishlari  zarur.
5.  Nafas  olish  ritmi  (maromi)ni  boshqarish.
  S port  faoliyatida 
s p o rtc h ila rg a   to 'g 'r i  nafas  olish  m ash q larin i  b ajarishni  o 'rg a tish  
yordam id a  ulardagi  ruhiy  tayyorgarlik  darajasini  o'stirishga  alohida 
e ’tib o r  berilishi  lozim.  S portchining  nafas  olish  ritm i  (m aro m i)n i 
quyidagi  3  davrga  b o'lib  o'rganish  maqsadga  muvofiq:  l)n afas  olish; 
2)  nafas  chiqarish;  3)  to'xtab   nafas  olish.
Sportchi  nafas  olganida  ruhiy  faolligi  o ’sadi,  nafas  chiqarganida 
m uskullari  bo'shashadi,  ya’ni organizm i tinchlanadi.  Sport  m ashg'uloti 
va  m usobaqalarda  tez-tez  nafas  olish,  nafasni  cho'zib  chiqarish,  nafas 
olish jaray o n id a  sportchining  asab  tizim ida  va  butun  organizm ida  ish-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chanlik  va  ruhiy  faollik  darajasi  o ‘sadi,  sportchida  ruhan  faol  harakat 
qilish  im koniyatlari  oshadi.
I.G .  Shuls  «autogen»  m ashg'ulotiga  6  ta  standart  m ashqlarni  kirit- 
gan  edi.  Biz  bu  m ashqlarni  sport  m ashg'ulotlari  va  m usobaqalar ja ra ­
yonida  foydalanishga  m oslashtirdik.  M ashqlarni yotgan  holda  (yelkada 
yotgan  h o latd a  q o 'lla r  tirsakdan  bukiladi,  oyoqlar  b ir-biriga  tegm as- 
dan  ochiq  va  erkin  tinch  holatda bo'ladi)  yoki  qulay  vaziyatda  o'tirgan 
holatda  ham   bajarish  m umkin.  M ashq  qilib  yurgan  odam   tashqi  taas- 
surotlarga  berilm asdan  «autogen»  m ashqlarini  xotiijam   h o latd a  b a ­
jarishga tez  va oson  moslashadi.  M ashg'ulotning dastlabki  boshlang'ich 
davrida m ashqlarni  o'rganish tezroq va osonroq bo'ladi.  M ashg'ulotlarda 
sportchi  m agnitofon tasmasiga ko'chirilgan  m atnni  o'rganish va eshitish 
orqali,  zarur bo'lsa,  tana  muskullarini taranglashtirm asdan talab qilingan 
jismoniy harakatlar obrazini  fikran tasaw urida bajarishni davom  ettiradi. 
M ashqlarni bosqichm a-bosqich bajarishda tashqaridan  ikkinchi bir shaxs 
to m o n id an   y o 'l-y o 'riq   ko'rsatish  yoki  o'rgatish  taqiqlanadi.  Sportch i­
larda obrazli bajariladigan m ashqlarning ta'sir etish  kuchi h a r xil  bo'ladi.
Birinchi mashq
  xayolan  miyada  obrazlar  yordam ida  quyidagicha 
bajariladi:  o 'n g  q o 'l-c h a p  qo'l, o 'n g  qo'l  va tana m uskullaridagi og'irlikni 
ketm a-ket  kuchayganligini  sezish  va  his etish  lozim.  A gar bu  m ashqlar 
m agnitofon  tasm asiga  yozilgan  bo'lsa,  ular  ikkiga  b o 'lib   o 'rg aniladi  va 
bajariladi:  1)  dastlab q o 'l  m uskullariga ta ’sir etuvchi  m ashqlar bajarilib, 
undan  keyin  m ashq  bajaruvchi  asta-sekin  au togen  ruhiy   h o latd a n  
chiqadi;  2)  navbatdagi  m ashq tan a va  oyoq  m uskullarini  obrazli  m ashq 
qildirish  bilan  yakunlanadi.
Ikkinchi mashq 
—  m uskullam i  bo'shashtirish,  qonni  yurishtirish, 
tom ir urishining izchilligini  ta ’m inlash,  badanni  qizdirish sezgisini  hosil 
qilish  m ashqi.  A gar  m atn  m agnitofonga  yozilgan  b o 'lsa,  m ashq  ikki 
qism ga  b o 'lib   bajariladi.
Uchinchi  mashq