‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi y. Masharipov sport psixologiyasi

M a s ’ u l  m u h a r r i r : 
N.  Jo‘rayev
T a q r i z c h i l a r i  
professor J.E.  Eshnazarov,
pedagogika  fanlari  doktori, 
professor N.Sh.  Shodiyev
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Hozirgi  kunda ta'lim   oldidagi  eng m uhim   m asalalardan  biri jism oniy 
m adaniyat  va  sport  fanlarini  ham   jah on   andozalariga javob  beradigan 
o ‘quv  adabiyotlari  va  ilg'or  pedagogik  texnologiyalardan  foydalanib 
o 'q itish d ir.  «Sport  psixologiyasi»  fani  jism oniy  m adaniyat  va  sport 
m utaxassislarini  tayyorlashda,  sohaga  oid  ko'plab  m uam m oli  m asala 
va  vaziyatlarni  to‘g ‘ri  hal  etishda;  talaba,  o'quv chilar  va  sportchilarda 
m a’naviy hissiyotlarni  shakllantirishda alohida ahamiyatga  ega.  Shuning 
uchun  bu  m asalaga  c h u q u r  ilm iy-uslubiy  va  m etodologik  nuqtayi 
n a z a rd a n   y o n d a s h is h g a   t o ‘g ‘ri  k e la d i.  C h u n k i  h a r  b ir   m illa t 
ta ra q q iy o tid a ;  x alq n in g ,  ja m iy a tn in g ,  d a v la tn in g   k u c h -q u d ra tin i 
ta'm inlash da  jism oniy  m adaniyat  va  sport  m uhim   o ‘rin  tutadi.  Shu 
bois  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  I.A .K arim ovning  2002-yil 
24-oktabrda  respublikam izda jism oniy  m adaniyat  va  sportni  rivojlan­
tirish  m aqsadida  qabul  qilgan  « 0 ‘zbekiston  bolalar sportini  rivojlanti­
rish  jam g'arm asini  tuzish  to ‘g ‘risida»gi  Farm oni  jism oniy  m adaniyat 
o ‘qituvchilari  va  m urabbiylari  oldiga  yanada  m urakkab  vazifalarni 
q o ‘ydi.  Bu  ham   b o 'lsa,  o'zbek  sportini  jahondagi  eng  taraqqiy  etgan 
m am lakatlar  sporti  darajasiga  ko'tarishdir.  Buning  uchun  milliy  is­
tiqlol  g'oyalari  talablari  asosida  sportchilarning  ruhiyatini  o'zgartirish; 
ularda  faollik,  m ehnatsevarlik,  irodalilik,  o 'zini  tuta  bilishlik,  m usta­
qillik,  chidam lilik,  epchillik,  m atonatlilik,  shuningdek,  o 'z   x a tti-h a ra - 
kati  uchun javobgarlik  hissini  o'stirish  m uhim   o 'rin   tutadi.  Bu  hayotiy 
vazifani  bajarish  u ch un  spotchilarda  o 'z   faoliyat  turlariga  oid  bilim , 
m alaka  va  ko'nik m alarni  yanada  rivojlantirishga  m o'ljallangan  sport 
psixologiyasi  m exanizm lari  ishlab  chiqilgan  darslik  va  turli  o'quv  ada- 
biyotlarining  aham iyati  katta.  Bu  o 'rin d a   shuni  ta ’kidlash  joizki,  k e­
yingi  yillarda  sportchilarni  jism oniy  va  ruhiy  jih atd an   tayyorlash  va 
chiniqtirishning  nazariy,  pedagogik  va  psixologik  asoslarini  ishlab  c h i­
qib,  am aliyotga  tatb iq   etayotgan,  «Sport  psixologiyasi»  fanini  rivoj­
lantirishga katta  hissa  qo'shib  kelayotgan  olim larim izning soni  yil  sayin 
o ‘sib  borm oqda.  O 'zbekiston  davlat  jism oniy  tarbiya  instituti  profes­
sori  Z .G .  G apparov  rahbarligida  R.D .  X olm uham m edov,  F.K .  T urdi- 
yev,  A.A.  Shabanov,  D.R.  Rapidjonova  va  boshqalar  bokschi  va  alpi- 
nistlarning  psixologik  xususiyatlarini  va  ularning  maxsus  m alakalarini 
takom illashtirish  b o 'y ich a   olib  borayotgan  ilmiy  izlanishlari,  chop  e t- 
tirgan  ilmiy  m aqolalari  sportchilarni  sport  m usobaqalariga  psixologik 
tay y o rlash d a  a lo h id a   o 'r in   tu ta d i.  S a m D U   jism o n iy   m ad a n iy at
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fakultetining  H.  Rafiyev,  J.  Eshnazarov  kabi  professorlari;  dotsent 
Y.  M asharipov,  T.  Hayitov,  B.  Haydarov,  U.  D o’sanov,  F.  Qosim ov 
kabi  o'qituvchilari  ham   sportchilarni  sport  m usobaqalariga  psixologik 
va  jism oniy  tayyorlashda  milliy  va  um um insoniy  qadriyatlardan  foy­
dalanish  m uam m olari  bilan  jiddiy  shug'ullanib  kelm oqdalar.  U niver- 
sitetda  shu  m uam m olar  b o'yicha  Respublika  ilm iy-am aliy  anjum an- 
lari  ham   o'tk azildi,  m azkur  anjum anlar  m ateriallari  bir  necha  m arta 
kitob  holida  chop  etildi.
O 'zbekiston  mustaqillikka  erishgach,  «Sport  psixologiyasi»  fani  ham  
fanlar tizim ida  o'ziga  xos  m unosib  o'rin lard an   birini  egalladi.  H ozirgi 
kunda  respublikam iz  sport jam oalari  va jam oalarida  psixologik  xizm at 
ko'rsatish  ishlariga  alohida  e ’tibor  berilm oqda.  Davr  talabiga  k o 'ra 
O 'zbekiston  davlat  jism oniy  tarbiya  institutida  2009  —  2010-o'quv 
yilidan  boshlab  jam oa  psixologi  tayyorlash  guruhiga  talabalar  qabul 
qilindi.  Kelajakda bu  kadrlar sportchilarni jam oada, guruhda va jam oada 
psixologik jih a td a n   tayyorlashga  ijobiy  ta ’sir  ko'rsatadi.
O 'zbekiston  davlat jism oniy tarbiya  instituti  professori,  psixologiya 
fanlari  nom zodi  Z .G .  G ap p aro v v a  O 'zM U   psixologiya  kafedrasi  dot- 
senti  I.M.  M am atovlar  1999 va  2000-yillarda «Sport  psixologiyasi  kursi» 
b o'yicha  m a ’ruza  m atnlari  chop  ettirdilar.  Bu  m a’ruzalar  m atnlaridan 
sohaga  oid  oliy  va  o 'rta   maxsus  o 'q u v  yurtlarida  asosiy  adabiyotlar 
sifatida  foydalanib  kelinm oqda.  Professor  G ‘.  Shavqarov  rahbarligida 
Sam D U   psixologiya  kafedrasining  m udiri,  dotsent  Sh.  Fayzullayev; 
dotsentlar — Y.  M asharipov,  S.  M usinov,  A.  A bduahadov  va  boshqalar 
Sam arqand  shahar  kollejlarida  psixolog  vazifasini  bajaruvchi  shaxslar 
bilan  birgalikda  Sam arqand  shahrida  o'tkazilgan  «Universiada  — 2004» 
m usobaqalarida  psixologik  xizmat  ko'rsatish  respublikada  birinchi  b o r 
tajribadan  o'tkazildi.  Buning  uchun  «Universiada  —  2004»  boshlan- 
m asdan  oldin  ikki  hafta  davom ida  maxsus  sem inar  darslari  tashkil 
etildi.  Bu  tajriba  «Um id  nihollari»,  «Barkamol  avlod»  m usobaqalarida 
ham   tashkil  etilsa  va  o'tkazilsa  maqsadga  muvofiq  b o 'lar  edi.  C hunki 
bu  tad b irn in g   sport  jam o alari  va  jam oalarid ag i  psixologik  m u h it, 
sportchilar  o'rtasidagi  o'zaro   m unosabatlar  va  boshqa  ijtimoiy  psixo­
logik  jarayonlarga  ijobiy  ta ’sir  ko'rsatishi  «Universiada  —  2004»  m u­
sobaqalarida  yaqqol  nam oyon  bo'ldi.  Bu  vazifani  bajarish  uchun  ayni 
vaqtda  respublikam izda  mavjud  ilmiy  salohiyat  yetarli.
M azkur  o 'q u v   qo'llanm ada  «Sport  psixologiyasi»  fanining  tarixi, 
predm eti,  o'qitish  uslublari,  boshqa fanlar bilan  aloqasi,  keyingi  yillarda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qo'lga  kiritilgan  yutuqlar,  sportchi  im koniyatining  cheksizlik  psixolo­
giyasi;  kelajak  avlodni  jism oniy  va  psixologik  jihatdan  tarbiyalashda 
Ibn  Sino,  A m ir  T em ur  va  Z ah irid din   Bobur  qarashlari,  N ajm id din  
Kubro  va  Jaloliddin  M anguberdi  hayotidagi  jism oniy  va  ruhiy  faollik 
darajasi;  s p o rtc h ila rn i  sport  m u so b aq alarig a  psixologik  jih a td a n  
tayyorlash  m uam m olari,  sportchining m usobaqadan keyingi  ruhiy holati, 
sportchilarda  harakat  m alakalarini  shakllantirish,  tajovuzkorlik  holati 
paydo  bo 'lishining  psixologik  sabablari,  sport  turlarining  psixologik 
tavsifi,  sport jam oasi vajam oalardagi o 'zaro   m unosabatlar psixologiyasi, 
sportchining o 'z in i-o 'z i boshqarishida  qo'llaniladigan  uslublar,  ulardan 
foydalanish  kabilar  haqida  fikr  yuritiladi.
Ushbu  o 'q uv  q o 'llan m a  sport  mutaxassislari,  m urabbiylar, jism o niy  
m a d a n iy a t  o 'q itu v c h ila r i,  jis m o n iy   m a d a n iy a t  i n s titu tla r i  va 
universitetlarning jism oniy m adaniyat  fakultetlari  talabalari,  sportchilar, 
m agistrlar,  aspirantlar,  sport  kollejlari  va  litseylari  o'quvchilari  h am d a 
keng  kitobxonlarga  m o'ljallangan.  «Sport  psixologiyasi»  m ualliflarning 
ko'p yillik pedagogik ham da sport  m usobaqalarining doimiy ishtirokchisi 
va  m u ra b b iy i  s ifa tid a   o r ttir g a n   ta jrib a la r ig a   a s o sla n g a n   h o ld a  
respublikam iz  va  c h e t  ellard a  c h o p   etilgan  ilm iy,  o 'q u v -m e to d ik  
m a n b a la rn i  o 'r g a n is h ,  s h u n in g d e k ,  in te r n e t  m a te r ia lla r id a n  
foydalanilgan  holda  yaratildi.  Shu  bilan  birga  sport  psixologiyasining 
ko'p gin a  tu sh u n c h a lari  m ahalliy  sh a rt-sh a ro it  va  hozirgi  k u n n in g  
xususiyatlari  hisobga  olinib  an chagina  batafsil  yoritildi.
O 'quv  q o 'lla n m a   respublikam izda  «Sport  psixologiyasi»  fan idan  
o'zbek tilida tayyorlangan dastlabki ishlardan biri  bo'lgani  u chu n ayrim  
tushunchalar  kitobdan joy  olm agan  yoki  yetarli  darajada  pishiq  talqin 
qilin m ag an   b o 'lis h i  m um kin.  Shu  bois  m u alliflar  m a z k u r  o 'q u v  
qo'llanm aning m azm uni b o 'y ich a bildirilgan  xolisona  istak,  taklif,  fikr- 
m ulohaza  va  m aslahatlarni  sam im iy  qabul  qiladilar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

«Sport  psixologiyasi»  jism oniy  mashq  va  m usobaqalar  sharoitida 
sp o rtc h i  p six o lo g ik   fa o liy a ti  q o n u n iy a tla r in in g   m e x a n iz m in i 
o ‘rganadigan  fandir.  Bu  fan  boshqa  psixologiya  sohalari  bilan  cham ­
barchas  bog'liqdir.  C hunonchi,  «Sport  psixologiyasi»  fani  sohasida 
faoliyat  ko'rsatayotgan  olim lar  um um iy  psixologiya,  pedagogika,  tib ­
biyot,  ijtimoiy  psixologiya, jism oniy m adaniyat  nazariyasi  asoslari  kabi 
sohalarda  erishilgan  nazariy  bilim lar va  amaliy  tajribalarga  tayanib  il­
miy  izlanishlar  olib  boradilar.  Bu  fan  sportchilarning  sportda  yuqori 
natijalarga  erishishlari  yo'lida  xizm at  qiladi.  Kishilarning  sport  faoli­
yati  uning  boshqa  faoliyat  turlaridan  farq  qiladi.  Sport  faoliyatining 
asosini jism oniy m adaniyat  m ashg'ulotlari va sport  musobaqalari tashkil 
etadi.  Shuning  uchun  ham   «Sport  psixologiyasi»  fanining  asosiy  vazi­
falaridan  biri  sportchilarni  sport  m usobaqalarida  qatnashishga  tayyor- 
lashdan  iborat.  Bu  tayyorgarlik  jarayoni  sportchilardagi  maxsus  jis­
m oniy  sifatlarni,  ko'nikm alarni,  qobiliyatlarni  shakllantirish,  bilim ­
larini  o'stirish,  jism oniy  va  ruhiy  qiyinchiliklarni  yengish  kabilarda 
paydo  bo'ladigan jism oniy  va  psixologik  tayyorgarlik  uslublarini  yana­
da  takom illashtirishni  talab  qiladi.  Shuningdek,  «Sport  psixologiyasi» 
fani  sportchilarga  o 'z  jam oa  a ’zolari  bilan  o'zaro  to 'g 'ri  m unosabatlar 
o'rn atish   yo'llarini  ko'rsatadi;  sportchining  jism oniy,  ruhiy,  taktik, 
texnik  tayyorgarligini  ham   o'rganadi.  «Sport  psixologiyasi»  fani  har 
bir  sport  turini  alohida  o'rganadi.
«Sport  psixologiyasi»  fani  60-yillarning  oxiriga  kelib  rivojlana 
boshladi.  Sobiq  Ittifoq  davrida  m azkur fan  bo'yicha  o'quv  adabiyotlari 
va  ilm iy-tadqiqot  ishlari  Rossiya  olim lari  tom onidan  yozilar va  boshqa 
re sp u b lik a   o lim la ri  o 'z   on a  tilig a   ta rjim a   q ilib   o 'r g a n a r   ed i. 
O 'zbekistonda  hozirgi  kungacha  o'zbek  tilida  «Sport  psixologiyasi» 
fani  bo'yicha  birorta  ham   darslik  yoki  o'quv qo'llanm a  yozilgan  emas.
«Sport  psixologiyasi»  fani  paydo  bo'lishining  birinchi  bosqichida 
asosan jism oniy  m ashq  bilan  shug'ullangan  kishilarning  ruhiy jaray o ­
niga  ta ’sir  m asalalari  (aqliy,  irodaviy)  o'rganilgan  bo'lsa,  asta-sekin 
sportchining  boshqa  xususiyatlariga  ta ’sir  etishi,  masalan,  sport  hara­
kat  m alakalari,  hissiy-irodaviylik  sifatlari,  sportchining startdan  oldin­
gi  ruhiy  ho lati,  m alakalam i  avtom atlashish  shakllari  kabilar  ham  
o'rganila  boshlandi.  Ikkinchi  bosqichda  «Sport  psixologiyasi»  fan  si­
fatida  pedagogik  faoliyat  jarayonlarida  qo'llanila  boshlandi:  sportchi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lam ing  bilish  jarayonlari  psixologiyasini  shakllantirdi;  ularning  iro ­
daviy  sifatlarini  tarbiyalash,  sportchilam ing  m usobaqaga  psixologik j i ­
h a td a n   tay yo rlash  m e x a n izm larin i  ishlab  chiqdi.  N a tija d a ,  sport 
psixodiagnostika  sohalari  paydo  bo'ldi.  Bu  bosqichda  ko‘plab  disser­
tatsiya  ishlari  bajarildi,  ya’ni  m uhim   ilmiy  tadqiqotlar  am alga  oshiril­
di,  sportchilarni  um um iy  psixologik  tayyorlash  m asalalari  ishlab  chi- 
qildi.  Sportchilam ing  texnik, jism oniy,  psixologik  va  taktik  tayyorgar- 
ligini;  sportchi  shaxsini  tarbiyalash,  sportchilar jam oasini  takom illash­
tirish  m asalalarini  hal  qilishga  erishildi.  Hozirgi  kunda  «Sport  psixo­
logiyasi»  fani  sportchilam in g   am aliy  faoliyati  qirralarini  yangi  shakl, 
vosita  va  uslublar  vositasida  o'rganuvchi  fan  sifatida  sp ortchilar  faoli­
yatini  ilmiy  asosda  boshqarish  ishlarini  to 'g 'ri  tashkil  etish,  sportchi- 
larga  yangi  nazariy  b ilim lar  berish,  ularning  shaxsiy  m uam m olarini 
yechish  uchun  y o 'l-y o 'riq   ko'rsatadigan  fanga  aylandi.
«Sport  psixologiyasi»  fani  sportning  barcha  turlarini  qam rab  oladi. 
Bu  fan  sport  m usobaqasi  davrida  sportchilarda  nam oyon  b o'ladig an 
jism oniy  va  psixologik  m ah o ratni  yanada  shakllantirish,  tarbiyalash 
qonuniyatlarini  o'rganadi  ham da  sport  m ashg'ulotlarini  sifatli  tashkil 
etish  uslublarini  ishlab  chiqadi.  «Sport psixologiyasi» fani sportda paydo 
b o'ladigan  m uam m oli  vaziyatlarning yechim ini  topish  uchun  quyidagi 
vazifalarni  to 'g 'ri  hal  etishni  o 'z   oldiga  maqsad  qilib  qo'ydi:
I.  Sport  faoliyatining  sportchilar  ruhiyatiga  ta ’sirini  o'rganish:
a)  sport  musobaqasi jarayonini psixologik jihatdan tahlil qilish  (sport 
turlarini  alohida  va  u m um iy  tahlil  qilish);
b)  sport  m ashg'uloti va  m usobaqasining sportchi  xarakteriga ta ’sirini 
o 'rganish;
d)  sportchilam ing  axloqiy  va  irodaviy  sifatlarini  o'rganish;
e)  sportchi  faoliyatining  shart-sharoitlarini  psixologik  tahlil  qilish;
0  jam oada  sportchilam in g   o 'zaro   m unosabatlari  va  tashkilotchilik
qobiliyatlarini  tajriba  yordam ida  shakllantirish.
II.  Sport  mashg‘ulotini  sifatli  tashkil  qilish  maqsadida  maxsus 
psixologik  ko'rsatmalar  ishlab  chiqish  va joriy  etish:
a)  sportchi  org anizm in ing  yuqori  darajada  ishchanligi  va  ruhiy 
faolligini  o'stirish  yo 'llarin i  topish;
b)  sportning  alohida  turlari  uchun  yangi  psixologik  uslublardan 
foydalanish.  M asalan,  psixodiagnostika  uslubi  yordam ida  sportchining 
ijtimoiy va  oilaviy sharoiti,  m uhiti, bilish jarayonlari  psixologiyasi,  sport 
qobiliyatlari  kabilar  o 'rg an ilad i;
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d)  sport  m ashg‘uloti  jarayonini  sifatli  tashkil  qilish  u ch un   sport 
anjom lari  bilan  ta ’minlash.