‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1 
Qatang:
Братусь С.Н. Предмет и система советского гражданского
права. - М.: Юридическая литература, 1963. С. 74; Гендзехадзе Е.Н. Указ.
соч. С. 57.

---

harakati obyektning huquqiy harakatidir. Shunday savol tug‘iladi: 
harakati obyekt sanalgan huquqiy munosabatlami mulkiy munosabatlar 
deb sanash mumkinmi? Ko‘plab majburiyat munosabatlari (topshiriq, 
hisob-kitob m unosabatlari va h.k.) ning mulkiy tabiatida obyekt 
sanaluvchi harakatlar shubha tug‘dirmaydi. Masalan, a’zolik huquqiy 
munosabatlari obyektining harakatlari yuridik shaxs mulkining holati 
to ‘g‘risida axborot olishdan iboratdir. Korporatsiya qatnashchisining 
bunday axborot olish uchun huquqi bevosita uning (so‘zsiz mulkiy) 
divident olish huquqi bilan bogMiqdir. Xo‘sh, shunday ekan, nima 
uchun qatnashchining mulkiy manfaatlarini qondirishga yo‘naltirilgan 
harakatlar nomulkiy xarakterga ega bo‘lishi kerak?
Undan tashqari, korporatsiya qatnashchilari (korporativ munosabat 
subyektlari)ning majburiyatlari o ‘z ulushiga qandaydir mulkiy ulush 
qo‘shishdan iboratdir. Ulush qo‘shgan qatnashchining harakati yoki 
huquqiy m unosabat obyektiga qo‘shilgan ulushni tan olishimizdan 
qat’i nazar, hech kim mazkur obyektning a ’zolik huquqiy munosa- 
batlarini inkor eta olmaydi.
Awaliga (korporatsiya yangi tuzilayotgan davr nazarda tutilmoqda), 
garchi oqibatda hadya qilish yoki meros qoldirish shartnomasi bo‘yicha, 
ya’ni, qatnashish huquqi beg‘araz qo‘lga kiritilsa-da, qatnashish huquqi 
mulkiy ulush q o ‘shish asosida yuzaga keladi.
Yuridik shaxs tushunchasi to ‘g‘risida mohiyatan turli nazariyalar 
mavjud bo‘lib, ularni shartli ravishda ikki guruhga bo‘lish mumkin: 
uydirma (soxta, biron maqsadni oldindan ko‘zlagan) nazariyasi va 
«yuridik shaxsning aniq nazariyasi». Bizning nazarimizda, yuridik shaxs 
sun’iy yaratilgan, mulkiy ajratilgan qandaydir fiksiyadir. Uning mulkka 
nisbatan (alohida) harakatlari nomulkiy xarakterga ega boMishi mumkin 
emas. Yuridik shaxs uning ta ’sischilari tom onidan mulkni aylantirishda 
qatnashish uchun tuziladi, agar so‘z tijorat tashkiloti haqida yuritilsa, 
u holda darom ad olish uchun ham tuziladi. Tabiiyki, qatnashchining 
huquqi korporatsiya mulkini taqsimlash m unosabatlarida ularning 
mulkiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur. Masalan, AQSHda aksiya- 
dorlar o‘zlari tashkil qilgan korporatsiyaga doir talaygina huquqlarga 
ega boMganlari holda, ba’zan to ‘g‘rid an -to ‘g‘ri «korporatsiyalarda 
mulkiy huquqqa ega shaxslar (proprietary interests)» deya nomlanadilar1. 
V.B. Elyashevichning yozishicha, Rim huquqida ittifoq a ’zosining