|
109-mashq. Quyida berilgan matnni o‘qing. Uyushiq bo‘laklarini toping
hamda alohida ko‘chirib yozing.
K O M IL IN SO N - M ILLAT KELAJAGI
Kom il inson — jam iki insonlarning haqiqatidir, ya’ni odam iylar
odamiysidir.
Dunyoning tinchligi va farovonligi, insoniyat butunligi haqiqatan ham
dono va oqil, pok niyatli odam lar faoliyatiga bogMiq.
499
Ilohiy poklik va nafosat, e’tiqod va tafakkur bizni balo-qazolardan asraydi.
Tasaw uf ahli sig‘ingan ideal — Komil inson aslida xalq ideali, adabiyot
ideali edi.
H ar bir pok axloqli, ilohsevar shaxs komillikka intilishi va bu yo‘lda
nasiba olishi mumkin.
M a’rifat odamni m a’nan baquw at, irodali va chidamli qiladi, shaxs
sifatida shakllantiradi.
Komil inson tushunchasi bugun oldimizda turgan ulkan vazifalar —
fuqarolik jamiyatini qurish, «ozod va obod vatan» uchun fidoyi farzand
bo'lish tushunchalari bilan bog‘lanib ketadi...
( Gazetadan)
Hurm atli yoshlar! Sizning fuqarolik burchingiz nimada? Fikrlarin-
gizni o'qituvchingizga aytib bering.
17-DARS.
UYUSHGAN BO‘LAKLARNING SHAKLLARI
VA ULARDA TENG BOG‘LOVCHILARNING
QO‘LLANILISHI
Darsning maqsadi: о ‘quvchilar ongida uyushiq bo ‘laklarning ohang va
teng bog ‘lovchilaryordamida bog'lanishi haqida umumiy tushuncha hosil qilish.
R E J A:
1. Uyushiq bo‘laklarning grammatik shakllari.
2. Uyushiq bo‘laklarda teng bog'lovchilarning qo‘llanishi.
J
1-topshiriq.
Quyidagi berilgan m atnda uyushgan bo‘laklarni
toping. Uyushgan bo‘laklarning qaysi hokim bo‘lakka bog'lanayot-
ganini aniqlang. Uyushgan b o ‘laklarda kelishik, egalik, ko'plik
qo'shim chalarining qo‘llanilisliiga e ’tibor bering.
Bars beraman diniy haqdan, «Qur’on»dan,
Qasos, imon, insof bilan vijdondan,
Haqoratdan, asoratdan, ilmdan,
\
Saxovatdan, tahoratdan, bilimdan.
'
(I. To ‘Iakov)
2-topshiriq.
Quyidagi berilgan gapdagi uyushgan bo‘laklarni
aniqlab, uyushiq bo ‘laklarda kelishik, egalik, ko‘plik shakllarining
ikki xil qo'llanilishi (har birida alohida-alohida hamda eng oxiridagi
bittasida), ularning bir-biridan farqini bayon qiling.
Navoiy
M en
Bobur
-ning asarlarini sevaman.
Mashrab
500
t
Ju d a muhim. U yushgan b o‘laklarning xarakterli xususiyati
m
shundaki,
ular bir xil grammatik shaklda bo ‘ladi.
Bu grammatik shakllarning qo'llanilishi ikki xil bo‘ladi:
a) uyushgan boMaklarning har birida takrorlanadi:
Yam-yashil vohalarga,
Badiiy lavhalarga,
She ’riy sarlavhalarga,
Boy ekansan, Farg ‘ona.
Bunday vaqtda uyushgan bo‘laklaming har biri ta ’kidlangan bo'ladi;
b) uyushgan bo‘laklarning eng oxirida qo‘llanilib, hammasi uchun
tegishli bo‘ladi:
Toshkent, Samarqand, Buxoroda bo‘lishdi.
Bunday vaqtda sanalayotgan bo‘laklarning har qaysisi ta ’kidlanmaydi,
balki sanab ko‘rsatiladi.
f
ju d a muhim.
Uyushgan bo ‘laklar о ‘zaro teng bogiovchilar, bog‘-
lovchi vazifasidagi yordam chi s o ‘zlar (h a m ,-u (-y u ), na...na...
yuklamalari, bilan ко ‘makchisi) va sanash ohangi yordamida bog ‘lanadi.
Uyushgan bo‘laklar biriktiruv bog‘lovchisi bo‘lgan va, hamda bog‘lovchi
vazifasidagi
bilan
yordamida bog‘langanda ular ko‘pincha takrorlanib keladi.
Ado I bilan о ‘у inchi Sora;
Asal bilan quvnoq Ruxsora...
(H. Olimjon)
Bunday vaqtda uyushgan bo‘laklar orqali ifodalangan shaxs, predmet-
larning guruh-guruh ekanligi ifodalanadi.
Ana shunday m a’no ifodalanganda
va, hamda, bilan
bog‘lovchilari
bir-biri bilan erkin almashinib keladi.
Va, hamda, bilan
bog‘lovchilari ikkidan ortiq uyushgan bo‘laklar
tarkibida bir marta qo‘llanilsa, uyushiq bo‘laklarning oxirgi juftligi orasida
keladi va sanashning tugallanganligini bildiradi:
Bog‘imizda о ‘rik, shaftoli,
gilos va olmalar bor.
Uyushgan bo‘laklar ikki a’zodan iborat bo‘lib, biriktiruv munosabatini
bildirsa, bu a ’zolar o ‘rtasida
va, bilan, -u(-yu)
bog‘lovchilari ishlatiladi.
Solishtiring:
Bir sevgikim, jon berur tanga.
Faqat Zaynab-u Omonlarga xos.
Zaynab-u Omon
ni
Zaynab va Omon, Zaynab bilan Omon
deb ishlatish
mumkin.
501
Uyushiq bo‘laklar otlar bilan ifodalanganda
va, hamda, bilan
o ‘zaro
almashinadi. F e ’llar bilan ifodalanganda esa
va, hamda, -u (-yu)
o ‘zaro
almashina oladi, lekin «va» ning o ‘rniga «bilan»ni qo‘yib bo‘lmaydi.
Solishtiring.
Keldi va ketdi.
Keldi-yu ketdi.
Uyushiq bo‘laklar o ‘zaro sanash ohangi yordamida bogianib, ularning
har birining m a’nosi ta ’kidlanganda, har bir bo‘lak oxirida
ham
yuklamasi
qo‘llaniladi: Sen ham , u ham farishta emas.
Uyushgan bo'laklar o ‘zaro ayiruv munosabatida bo‘lganda, ular o'rtasida
yo, yoki, yo-yo, ba ’zan-ba ’zan, dam-dam
singari bog‘lovchilar qo‘llaniladi.
Masalan,
yo kitob, yo ruchka olaman.
t
Juda muhim.
Yo, yo-yo, yoki bog‘lovchilari uyushgan bo ‘laklardan
^
birini tasdiq lab, ikkinchisini esa inkor etib bog‘laydi.
Masalan, yuqoridagi misolda
kitob olsa, ruchka ohnaydi, ruchka olsa,
kitob olmaydi.
B a ’za n -b a ’zan, dam-dam, goh-goh
kabi bog‘lovchilar yordam ida
bog‘langanda esa uyushgan bo‘laklarning navbatma-navbatligi ifodalanadi.
Solishtiring:
Goh o ‘ynaydi, goh yig ‘laydi.
Ana shunday m a’no ifodalaganda
dam-dam, goh-goh, ba ’zan-ba ’zan
kabi bog‘lovchilar o‘zaro almashinib keladi.
Uyushgan bo‘laklar o‘zaro zidlik munosabatida bo‘lganda, ular o‘rtasiga
zidlov bog‘lovchilari (ammo, lekin, biroq) qo‘llaniladi. Masalan,
Hammasini
tinglardim, ammo (lekin, biroq) o ‘xshashini topmasdim aslo. (H. Olimjon
)
Uyushiq bo'laklar ifodalagan m a’no inkor qilinib, ularning har biri
ta’kidlab ko‘rsatilsa,
na... na...
bog‘lovchi vazifasidagi yuklama qo‘llaniladi.
Masalan,
Na sen, na men buning kafolatini olganmiz.
(
Shuhrat
)
Na... na... uyushgan bo‘lakli gapning kesimi tasdiq shaklida bo‘lganda
ham, inkor shaklda bo‘lganda ham qo‘llana beradi. Agar uyushiq bo‘lakli
gap kesimi tasdiq shaklda bo‘lsa, na... na... uyushgan bo‘lakiarni o ‘zaro
bog‘lash va gapni inkor gapga ayiantirish vazifasini bajaradi. Aksincha,
gapning kesimi inkor shaklda bo‘lsa, na... na... uyushgan bo‘laklarni o'zaro
bog‘lash va ularning m a’nosini ta ’kidlash vazifasini bajaradi. Solishtiring:
Na Salim, na Karim keldi,
Na Salim, na Karim kelmadi.
0 ‘ylang: Uyushiq bo‘lak va bog‘lovchi munosabatini qanday izohlaysiz?
Tayanch tushunchalar: grammatik shakl, teng bog‘lovchilar, teng
bog‘lovchilar vazifasidagi yordamchi so‘zlar.
Quyidagi m aqolning m azm unini ifodalang, shuningdek, uyushiq
bo‘laklami aniqlang.
Quyosh, suv va havo
—
eng yaxshi davo.
Do'stlaringiz bilan baham: |
