‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

(-gin, -sin),
-
moqchi
shakllarini qo'ying. H ar qaysi shaklda qanday 
m a’no ifodalanayotganini ayting.
353
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. 
Bordim, hording, bordi; 2. Boray, borgin, borsin;
3. 
Borsam, borsang,
borsa;
4. 
Bormoqchiman, bormoqchisan, bormoqchisiz
singari 
bormoq
fe’lining turli shakllari m a’nosiga e ’tibor bering. B ulardan birinchi 
guruhdagilar bilan ikkinchi, uchinchi va to'rtinchi guruhdagilar zamon 
m a’nosi bilan farq qiladi. Birinchi guruhdagilar o'tgan zam onni, qolgan 
guruhdagilar kelasi zam onni bildiradi. U lar o'rtasidagi farq faqat shu 
bilangina cheklanmaydi.
Yuqoridagi to 'rt guruhdagi fe’llar so'zlovchining harakatga bo'lgan 
munosabatiga ko'ra ham farq qiladi. Birinchi guruhdagi fe’llar harakat- 
holatni uning bajarilgan vaqti bilan bog‘liq holda ifodalaydi. Harakat- 
holatning bajarilish-bajarilmasligi aniq bilinib turadi.
Ikkinchi guruhdagi fe’llarda harakatni bajarishga buyruq m a’nosi, 
uchinchi guruhdagi fe’llarda harakatning bajarilish sharti m a ’nosi, 
uchinchi guruhda esa harakatning bajarilish m a’nosi ifodalanadi va bu 
guruhning har qaysisi ana shu m a’nolariga ko‘ra o ‘zaro farqlanadi.
I 
So'zlovchining fe’ldan anglashilgan harakat-holatiga muno-
\  
sabatini bildirgan fe’l shakllariga mayl shakllari, shunday shakllar
tizimiga esa mayl kategoriyasi deyiladi.
Hozirgi o'zbek adabiy tilida yuqoridagi m a’nolarga muvoflq keladigan- 
to ‘rt turdagi mayl shakllari mavjud. Ularni quyidagi jadvalda ko'ring:
T/r
Mayl turlari
Mayl ko‘r- 
satkichlari
Misollar
Ma’nolari
1.
Ijro mayli
Ko‘rdim, ko‘ryapman, 
ko‘raman, ko‘rding, 
ko‘ryapsan, ko‘rasan, 
ko‘rdi, ko‘ryapti, 
ko‘radi
Harakatning 
ijro qilish-qi- 
linmasligini 
bildiradi
2.
Buyruq-istak
mayli
-y(-ay) -ylik 
(-aylik), -ng 
(-ing), -ing, 
-ngiz (-inglar), 
-sin, -sinlar
Yozay, to‘qiy, yoz, 
yozing, yozgan, yozin- 
giz, yozsin, yozsinlar
Harakatni ba­
jarishga da’vat 
etish ma’no­
sini bildiradi
3.
Shart mayli
-sa
Yozsam, yozsang, yozsa Shart bo'lgan 
harakatni ifo­
dalaydi
4.
Maqsad
mayli
-moqchi
Yozmoqchiman,
yozmoqchisan,
yozmoqchi
Harakatning 
biror maq- 
sadda bajari- 
lishini bildi­
radi
354
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yuqorida fe’l shakllaridan o ‘rinli foydalanish nutqingizni aniq, ravon 
ifodalashga yordam beradi.
302-mashq.
G aplarni o'qing, fe’l mayllarini aniqlang.
Endi, sen, ey ayanch masxaraboz va o ‘zingniki bo‘lmagan ishlarga 
aralashib yuradigan telba, sen endi meni kechir! Ko'ngillarga alam berishni 
bas qiling. Damingizni chiqarmasdan turing: men sizni yuragingizga bir 
alam bermoqchiman: agarda u yurak hech narsa kor qilmas bir m a’dandan 
iborat bo‘lmasa, agarda jinoyatga ko‘nikish orqasida har qanday hisdan 
m ahrum bir misga aylanmagan esa, men unga achitib-achitib bir alam 
berayin deyman.