‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

Tarbiya  bu  bir  maqsadga  qaratilgan  ijtimoiy  jarayon  bo ‘lib,  u 
to ‘rtga  b o ‘linadi.
1.  Taibiyalash  o ‘qitish  jaray o n id a  o lib  boriladi  va  uning  b a rc h a
shakl va usullari taibiyaning m azm unini yoritishga harakat qiladi, bunga
S.L.  Rubinshteyning  ,,0 ‘qitish  orqali  b iz   tarbiyalaym iz,  tarbiyalash 
orqali  o ‘qitam iz  fikrlarini  misol  qilishim iz  m u m k in “degan.  U sh b u n i
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m azm uníni  tahlil  qiladigan  bo'lsak  tarbiya  o ‘qitishning  mazmuniga 
kiradi.
2.  Taibiya m a’lum  bir muassasa tashkilotlarida olib boriladi, masalan 
har-xil  to ‘garaklarda,  ja m o a t  ishlarida,  turli  yo ‘nalishlarda  m ehnat 
qilish  oqibatida.  Bu jo y d a   tarbiyaning  m azm un  —  m ohiyatini  ochib 
berishga barcha shakl va  usullar xizmat qiladi.
3.Tarbiya t a ’lim jara y o n id a n  tashqarida am alga oshiriladi, oilada, 
m ehnat jam oasida, gu ruhda, jam o at muassasalarida, bu joylarda ta ’lim 
olib borilishi  m um kin,  lek in  reja asosida emas.
4.Tarbiya  boshqa  m uassasalarda  olib  boriladi,  m asalan:  klublar, 
m adaniyat  uylarida,  h a r  xil  to ‘garaklarda,  b u   erda  ta ’lim  epizodik 
xarakterga ega bo ‘Iadi.
T asaw ur qiling: ilm li,  k atta ixtirolarga qurbi etadigan, qonunlarni 
yaxshi  o ‘zlashtirgan  m utaxassis  m a’naviyatsiz,  tarbiyasiz,  ahloqsiz 
b o ‘lsa n im a b o ‘lishi m um kin? U  o4z manfaatini o ‘ylaydi, Vatan uchun 
b iro r narsa qurbon qila olm aydi, chunki u xudbin.  U nda m ehr-oqibat, 
fidoyilik,  vatanparvarlik,  m illiy  g ‘urur  yo‘q.  U  m uhtojlarga  yordam 
berm aydi, chunki un d a tarbiya shakllanmagan.
X ulq-atvor  va  od atn i  shakllantirish,  m a ’lum ki,  odam   ongining 
yuksak belgilaridan  biri  —  uning o ‘zini anglashidir.  Odam ning  o‘zini 
anglashi,  o ‘z  navbatida,  shaxsning  muhim  belgisi  hisoblanadi.  Odam 
o ‘z  tevarak-atrofídagi  o lam n i  biluvchi  va  shu  olam ga  ta ’sir  etuvchi 
sub’ektdir. Odamning idrok etadigan, tasaw ur qiladigan narsalari uning 
uchu n   o b ’ektdir.  Ana shu  nuqtai-nazardart olganda,  odam ning o ‘zini 
anglashi sub’ektiv ravishda o ‘zini  „m en “ deb his qilishida ifodalanadi.
O dam  ijtimoiy zot b o ‘lganligidan unga o ‘zligini anglash qobiliyati 
xosdir.  Faqat  ijtim oiy  h a y o td a ,  o ‘zga  kishilar  bilan  qiladigan  har 
tu rli  m unosabatlarda  o d a m n in g   o ‘zini  anglashi,  o ‘zini  „m en“  deb 
bilishi  vujudga  keladi  va  taraq q iy  etadi.  O dam   o ‘zini  alohida  shaxs 
sifatida  kim deb bilishi,  o ‘zin in g   o‘tmishi  va kelajagini,  o ‘z huquq va 
burchini  va  nihoyat  o ‘zin ing   fazilat  ham da  kam chilíklarini  anglashi 
o ‘zini anglashiga kiradi.
Inson tabiatini  o ‘zgartiradigan,  uning  shaxsining  tarkib topishiga 
ta 's ir qiladigan  kuch  ijtim oiy  om illar  yoki  boshqacha  qilib  aytganda, 
jam iyat  ishlab  chiqarish  kuch lari  ham da  ishlab  chiqarish  m unosa- 
batlarining  o ‘sishi  va  o ‘zg arishidir.  B undan  tashq ari,  yana  inson 
shaxsining tarkib topishiga t a ’sir qiluvchi kuchli om il — inson orttirgan 
tajribalam ing tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir.  Shunday qi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

lib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo ‘lib, u kishining 
individual  hayoti davom ida m a’lum konkret  om illarning ta ’siri ostida 
sekin-asta tarkib topadi.  Umiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta 
faktorlar  ta ’sirida  tarkib  topadi.  U lardan  birinchisi,  odam   tug‘ilib 
o ‘sadigan  tashqi  ijtim oiy m uhitning ta ’siri  b o ‘lsa,  ikkinchisi,  odam ga 
uzoq muddat davomida sistemali beriladigan ijtimoiy ta ’lim-tarbiyaning 
ta ’siridir  va  nihoyat,  uchinchisi,  odam ga  nasliy  yo‘l  bilan  beradigan 
irsiy om illarning ta ’siridir.
Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida 
tashqi,  ijtimoiy  m uhit  va  tarbiyaning  roli  haï  qiluvchi  aham iyatga 
egadir.  Lekin,  inson shaxsining tarkib topishi,  yuqorida aytib o ‘tgani- 
m izdek,  faqat  shu  ikkita  faktorga  em as,  balki  u ch inch i  b ir  faktorga 
ham  bogliqdir.  Bu faktor nasliy yo‘l bilan ayrim  anatom ik  va biologik 
xususiyatlaming ta ’siridir.  Odam ga nasliy y o ‘l bilan ayrim  anatom ik va 
biologik  xususiyatlar  beriladi.  Masalan:  tanasining  tuzilishi,  sochi  va 
k o ‘zlarining rangi,  ovozi, gapirish  uslublari,  ayrim   harakatlari tug‘m a 
ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik 
kerakki,  odamga  hech  vaqt  uning  psixik  xususiyatlari,  ya’ni  uning 
aqliy  to m o n lari  b ila n   b o g 'liq   b o ‘lgan  sifa tla ri  nasliy  y o i   b ila n  
berilm aydi.  N ihoyat,  nodir  hollarda  ay rim   qobiliyatlar,  m asaJan, 
musiqa,  m atem atika  qobiliyatlar  nasliy  yo ‘l  bilan  berilishi  m um kin. 
Bunday  imkoniyatlarning  amalga  oshirilishi,  ya’ni  ro ‘yobga  chiqishi 
uch u n  albatta,  m a’lum   sharoit  bo'lishi  kerak.
Hozirgi kunda xalqimiz  orasidan etishib chiqqan iste’dodli olim lar, 
m uhandis-ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jam o at arboblari, 
iste’dodli artistlar, rassom lar va boshqa kishilarim izga nasliy yo‘l bilan 
berilgan barcha imkoniyatlarning ro ‘yobga chiqishi uchun h ar q an d a y  
sharoit maydonga kelganligini dalili b o ‘la oladi.
Shuning  uchun  ham ,  xalq  pedagogikasida  tarbiyaning  m ayd a- 
chuydasi, y a’ni birlam chi-ikkilam chi  sohasi  b o ‘lmaydi:  ham m a  narsa 
hisobga olinishi kerak, ayni chog‘da tarbiyaning nihoyatda nozik,  injiq, 
m urakkab tom onlari e ’tiborga olingan h o ld a,  etti o ‘lchab b ir kesishga 
am al  qilinadi.  Xarakterli  tom oni  xalq  pedagogikasining,  bugun  v a 
e rtani  o ‘yIab  ish  tutiladi,  bundan  tash q ari  tarbiyanin g  o ‘tm ish in i 
h am  unutm aslik, bugunning qadriga etishlik,  kelajakka um id asn osida 
olib  boradi.
Xalq pedagogikasining yana bir ibratli jih a ti  bor,  b u  hayot,  ta b ia t 
va jamiyatdagi  har  bir voqea  —  hodisa,  p red m e t,  k o ‘rinish,  qisqasi, 
jonli-jonsiz  neki  bor,  undan  unum li  foydalanishdir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

0 ‘m iga kelganda xalq pedagogikasida ishontirish, isbotlash, ta ’sir, 
ibrat nam unasi, tajriba natijalari, tasdiqlash h am  alohida o ‘rin tutishini 
aytib  o ‘tish  zarur.
Xalq  b iso tid ag i  eng  yaqin  tabarruk  so ‘zlar  —  duo,  olqishlar 
xalq tarbiyasiga  qaratiladi.  Xalq pedagogikasida yaxshi  so‘z,  duo,  ol- 
qishning ta ’sir k u chi, tarbiyaviy ahamiyati, inson m a’naviy ustuvorligi, 
iym on-e’tiqod butunligiga alohida aham iyat beriladi.
X alq  p e d ag o g ik asi  iqtidorli  shaxslar  yoki  ja m o a   to m o n id a n  
yaratilmagan, balki o 'sh a  iqtidorli savodli shaxslar tom onidan qog‘ozga 
tushirilib  saqlanib  qolingan,  masalan  Al-Buxoriyning  hadislarini  olib 
ko‘raylik.
Endi  savol  tu g ‘ilishi  m umkin,  xalq  pedagogikasining  bunchalik 
ta ’sir  kuchi,  aham iyati  nimada?  Yashovchanligi,  „um ri“  ning  b u n ­
chalik  uzoq  m u d d a tla r  bilan  o ‘lchanishi,  uni  hech  qanday  kuch- 
qudrat  bilan  tenglashtirib  b o ‘lmasligining  boisi  qayerda?
B irin ch id an ,  uning  hayotligi,  ta ’sirchanligi,  serqirra,  se rm a ’- 
noligida  b o ‘lsa,  ikkinchidan,  uning  bevosita  xalq  tom onidan  mavjud 
hayot jaray o n id a jo n li  a n ’analarida yaratilishi,  yashashi,  hayot,  inson 
m uam m olarini  qam rab   olishi,  tarbiyaning  eng  dolzarb  m asalalarini 
echilishi  hal  qilishga  qaratilgani,  uchinchidan,  um um insoniy  y o ‘na- 
lishga,  u m um bashariy  g‘oya  maqsadlariga  qaratilgan  b o ‘lganligidir. 
Shuning  uch u n  h a m ,  xalq  pedagogikasini  turli  to ‘fon  b o ‘ronlardan, 
ur-yiqitlardan  e s o n -o m o n  qolganlari bugungi  kungacha etib  kelgan.
H ar  q and ay   boylikning  nihoyasi  bo‘ladi,  oltin,  zar,  zarga  o ‘ra- 
lishning  um ri  qisqa,  binolar  qulashi,  nurashi,  sulolalar  kelib-ketishi, 
avlodlar  k etid a n   yangilari  kelishi  tabiiy,  am m o ,  xalq  pedagogikasi 
hayqirib  oquvchi  daryodek  uyg‘oq,  quyosh  taftidek  issiq,  oy  nuriday 
nurafshon.
Xalq pedagogikasidan foydalanishda quyidagi vazifalami nazarda 
tutish  lozim:
—  T a ’lim   m uassasalarida  bolalar  va  talabalarning  yoshiga  xos 
ravishda milliy istiqlol mafkurasini singdirishning differensial pedagogik- 
psixologik dasturini  yaratish;
—  K adrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  asosida  o ‘quvchi-talabalar 
ongida milliy g ‘oya va milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish ishlarini 
uzluksiz tarzd a olib  borish:1
1  Milliy  istiqlol g‘oyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar.  T.,  0 ‘zbekiston, 
2000.  62-  bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Pedagogik faoliyat bu b ir kunlik, bir soatlik yoki b ir oylik faoliyat 
em as balki  pedagogik  m ah o rat,  o ‘ziga xos  k o ‘p  vaqt  talab  qiladigan 
pedagogik jarayon hisoblanadi.  Uzluksiz ta’lim, bu hozirgi kun talabidan 
kelib  chiqib,  hozirgi  kun  u c h u n   dolzarb  m uam m o  hisoblanadi.
M a’lumki,  shaxs  odam   ishtirok  etadigan  ijtim oiy  m unosabatlar 
sistemasining  ta ’siri  ostida  va  unda  o ‘zi  bajaradigan  faoliyat  ta ’siri 
ostida tarkib  topadi.  Ijtim oiy  m uhitning,  kollektivning  shaxsga ta ’siri 
to ‘g‘risida gapirilar ekan,  ijtim oiy psixologiya ishlab  chiqayotgan  ref­
erent guruh tushunchasiga asoslanish zarur.  G ap  sh u nd aki,  ham m m a 
odam lar ham ,  hatto eng yaqin tevarak-atrofdagi o d a m la r ham  m aktab 
o ‘quvchisining  shaxsiga  ta ’sir  qilavermaydi,  k o ‘pchilikning  fikrlariga 
u  befarq  qaraydi.  H ar  bir  o d a m   uchun  b o ‘lganidek,  h a r  bir  m aktab 
0
‘quvchisi  uch un  ham   ayrim   guruhlar  (b a ’z an   b u n d a y   guruh  bir 
kishidan  tarkib  topgan  b o ‘lishi  mumkin)  mavjud  b o 'la d i,  u  shaxs 
sifatida  bu  guruhlam ing  fikrlari,  o ‘zi  uchun  n ih o y atd a  aham iyatli 
b o ‘lgan  m ulohazalari  bilan  hisoblashadi.  Oila,  sinf,  sinfdagi  ayrim 
o'quvchilar,  b a ’zi  o ‘qituvchilar,  hovlidagi  ulfatlar,  y a q in   d o 'st  va 
hokazolar  m uayyan  m aktab  o ‘quvchisi  uchun  an a  shu n d ay   referent 
gu ru h lar  b o ‘lishi  m um kin.  M aktab  o ‘quvchisining  te z -te z   uchrab 
turadigan tarbiyaviy ta ’sirlariga befarq yoki  hatto salbiy  m unosabatda 
bo‘lish hollariga ko‘pincha o ‘quvchining tarbiyachiga m a ’lum  b o ‘lmagan 
referent  guruh  pozisiyasida  turishi  sabab b o ia d i.  A .V .Petrovskiyning 
oqilona  fikriga  ko‘ra,  agar  tarbiyachi,  m aktab  o ‘quvchisi  hech   narsa 
va h ech  kim ta ’sir qila  olm aydi,  deb  d a’vo qiladigan  b o ‘lsa, b u   narsa 
o datda tarbiyachining m aktab o ‘quvchisi axloqiy pozisiyasini belgilab 
beradigan  ta ’sirli  referent  guruhlardan  m utlaqo  xabarsiz  ekanligini 
bildiradi.
Bolalik  va  m aktab  yoshida  shaxs  tarbiyaning  hal  qiluvchi  ta ’siri 
ostida tarkib topadi. Tarbiya maxsus faoliyat sifatida muayyan dastuming, 
anglab  olingan  m aqsadning  mavjudligi  bilan,  ta ’sir  k o ‘rsatishning 
maxsus ishlab chiqilgan va asoslab berilgan vositalari,  form alari ham da 
m etodlarining q o ‘llanilishi bilan tasodifiy va stixiyali ta ’sirlardan ajralib 
turadi. A.S.  M akarenko alohida ta’kidlab bunday degan ed i,  „sog‘lom 
tarbiyaviy vaziyatsiz  m ukam m al  shaxs vujudga  kelgan  yoki  aksincha, 
to ‘g ‘ri tarbiyaviy ish olib borilgan paytda buzilgan shaxs tarkib topgan 
birorta holni bilm aym an“ .
M aktab  o ‘quvchisining  m uayyan  qoidalar  va  n o rm a lam i  bilishi 
m a ’naviy xulq-atvorning z a ru r shartidir.  Biroq axloq  n orm alarin i  shu
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tariqa  bilish  o ‘z -o ‘zidan  axloqiy  xulq-atvom i  tegishli  darajaga  erish- 
tirm aydi.  B u ning ustiga,  bilim lam i  m a’naviy  xulq-atvor  praktikasisiz 
0
‘zlashtirib  olish  —  m a ’naviy  bilim lar  bilan  m a ’naviy  xulq-atvor 
o ‘rtasidagi ajralishda ifodalanadigan  „axloqiy formalizm“ deb ataluvchi 
form alizm ning yuzaga kelishiga olib boradi. Shuning uchun m aktabga- 
cha tarbiya muassasasi tarbiyalanuvchisi,  maktab o ‘quvchisining hayoti 
va  faoliyatini  to ‘g ‘ri tashkil qilish,  ijodiy axloqiy,  sosial  ijtimoiy xulq- 
atvor  tajribasi  uning  shaxsini  tarkib  toptirishda  asosiy  narsa b o ‘lishi 
kerak.  0 ‘quvchida  bu  narsa  tarbiyachi  rahbarligida  hosil  b o ‘ladi.  Bu 
narsa  o ‘quvchilarda bilimlar sistemasini — tabiiy, axloqiy va g ‘oyaviy- 
siyosiy  bilim lar  sistem asini,  (bu  bilim lar  muayyan  darajada  etakchi 
roi  o ‘y nagan  paytda)  tarkib  top tirish   bilan  yuz  berishi  kerak.
Psixologlar  (aw a lo   L.I.  Bojovich  va  uning  shogirdlari)  bola  va 
m aktab  o ‘quvchisining  shaxsini  tarkib  toptirishda  uning  faoliyatini 
to ‘g‘ri  tashkil  qilish,  uning  to ‘g‘ri  xulq-atvor tajribasini  orttirishigina 
em as, balki xulq-atvorining (m a ’lum  harakatga undovchi fikrlari, his- 
tuyg‘ulari,  m aqsadlari sistem asini)  t o ‘g‘ri motivlarini tarbiyalash  ham  
hal  qiluvchi  narsa  ekanligini  k o ‘rsatib beradilar.
Psixologlam ing bergan m a’lum otlariga ko‘ra, birgina faoliyatning 
o ‘zida  (bu  faoliyatning bola uch u n  nim a sababdan yuz berishiga  ham  
qarab)  shaxsning  h a r  xil  (va  h atto   bir-biriga  qaram a-qarshi  b o lg a n ) 
sifatlari  tarkib  topishi  m um kin. 
M asalan,  biz  tarbiyalanuvchilarni 
b oshqalarni  o ch iq d an -o ch iq  va  dadil  tanqid qilishga o ‘rgatamiz.  Ana 
shunday  qilish  bilan  bolada  prinsipiallik, jasurlik,  sof dillik,  tanqidiy 
k o ‘z  b ilan   qarash  fazilatlari  tarkib  topadi  deb  hisoblaydilar.  A m m o 
biz  aytilganlarni  hisobga  olm asak,  ham isha  ham  o ‘zimiz  k o ‘zlagan 
m aqsadga  erishaverm aym iz.  C h u n k i  xulq-atvoming  ana  shu  to ‘g‘ri 
form asi  negizida  m aktab o ‘quvchisi  amal qiladigan  m otivlar yotadi. 
Bu  x u lq -atv o r shaxsan  o ‘quvchining o ‘zi  uchun qanday  m a ’noga ega 
b o ‘lishiga  qarab ,  u n d a   h a r  xil  sifatlar  tarkib  topishi  m um kin.  Agar 
o ‘quvchi  o ‘z  o ‘rto g ‘ini  prinsipial  m otivlar  asosida  tanqid  qiladigan 
b o ‘lsa,  b u  tan q id  uning o ‘rtog‘ida xarakterning prinsipiallik, q a t’iylik, 
haîollik  singari  sifatlarini  tarkib  toptirishga yordam beradi;  bordi-yu, 
o ‘z   aybini  o ‘rto g ‘ining  b o ‘yniga  q o ‘yish  istagi  bilan  tanqid  qiladigan 
bo'lsa, bu xudbinlik,  individualizm ning tarkib topishiga yordam  beradi. 
Agar shaxsiy  g ‘araz  bilan  tan qid   qilinadigan  bo‘lsa,  unda  shu  asosda 
qasoskorlik,  m akkorlik,  insofsizlik xislatlari tarkib topadi. Agar bunday 
tan q id  qilishga,  n ihoyat,  o 'q itu v ch id an  qo‘rkish va unga yoqish istagi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

yoki  mag‘rurlik istagi,  prinsipiallik  sabab b o ‘lsa,  unda laganbardorlik, 
ikki  yuzlam achilik singari xislatlar  tarkib  topishi  m um kin.  B inobarin, 
to ‘g‘ri  xulq-atvor tajribasi bu  x atti-h a ra k a t  muayyan  m otivlar asosida 
amalga oshirilgan vaqtdagina k o ‘zlangan maqsadga olib keladi.  Shuning 
uch u n  xu lq -atv o m in g   to ‘g ‘ri  m o tiv larin i  tajribada  tarb iy alash   va 
m ustahkam lash  m uhim   aham iyat  kasb  etadi.  M aktab  o ‘quvchilarida 
muayyan  vaziyatlarda  tarbiyaviy  t a ’sirlar vositasida  yuzaga  keladigan 
ijobiy  m otivlar  ularning  tajrib a sid a   m u stahkam lanishi  va  b a rc h a  
boshIang‘ich  vaziyatlarga tarqalishi  kerak.  Boshqacha qilib  aytganda, 
shaxsning  h ar  bir  sifat  strukturasiga,  binoabarin,  m aktab  o ‘quvchi- 
sining  tegishli  xatti-harakatiga  ijobiy  m unosabatda  b o ‘tishiga  im kon 
beradigan  m otiv, ikkinchidan,  x atti-harak atlam in g m ustahkam langan 
usuli  kiradi.  Shunday qilib,  shaxsning  sifati  L J .  Bojovichning  iborasi 
bilan aytganda,  xatti-harakat  m otivlari  va bu  m otivlar tegishli  form a- 
larining  o ‘ziga  xos  birikm asidir.  X atti-h arak at  barqaror,  hu k m ro n  
(asosiy)  m otivlarning  sistem asini  b a ’zi  psixologlar  (L .I.  Bojovich, 
M .S.N eym ark) shaxsning yo‘nalishi d eb  ta ’riflaydilar.  M .S.  N eym ark 
m aktab o ‘quvchilarining y o 'n alish in i  tad q iq qildi va bu yo'nalishning 
uchta  asosiy  turini  —  kollektiv,  shaxsiy  va  ishchanlik  y o ‘nalishlarini 
(ishga,  faoliyat  jarayoniga  b o ‘lgan  y o ‘nalishni,  ijodiy  faoliyatga 
qiziqishni)  alohida  ajratib  k o ‘rsatdi.  Y o ‘nalishning  kollektiv,  shaxsiy 
turlari  bir xil,  to cg ‘ri  xarakteristikasiga  ega b o ‘lmasligi  kerak.  H aqiqiy 
kollektiv  y o ‘nalishidan   ta sh q a ri  „ x u d b in lik   g u ru h i“  d eb   atalg an  
yo‘nalish — boshqa kollektivlaming qiziqishlarini mutlaqo m ensim agan 
holda  faqat bitta  kollektivning,  (g u ru h ,  sinf)  qiziqishlarinigina  e ’tiro f 
etadigan  y o ‘nalish  ham   bor.  Shaxsiy  yo ‘nalish  shaxsiy  yutuqlarga 
erishishga  qaratilgan  yo‘nalish  sifatida  ham m a  vaqt  ham   kollektiv 
yo‘nalishiga qaram a-qarshi b o ‘laverm aydi.
Psixologlar tarbiyaviy ish m etodlarining psixologik asoslarini ishlab 
chiqayotganlarida,  tarbiyaning  h a r  q anday  m etodiga  abstrakt  tarzda 
qarab  va  uni  baholab  b o ‘lm a y d i,  d eg an   fikrga  asoslanadilar.  Bu 
m etodlar  qoMlanilayotganda,  b irin c h id a n ,  tarbiyalanayotgan  o ‘quv- 
chining yosh va  individual  xususiyatlarini,  ikkinchidan,  shu  o ‘quvchi 
a ’zo bo‘lgan bolalar kollektivining xususiyatlarini,  nihoyat,  tarbiyaviy 
ta ’sir ko‘rsatiladigan muayyan k o n k ret sharoitlam i hisobga olish zarur. 
S h ax sn ing   ijo b iy   y o ‘n a lis h in i  ta r k ib   to p tiris h   u c h u n ,  m a k ta b  
o ‘quvchisining barcha vaziyat  va h o latlarid a to ‘g‘ri yo‘l tutishi  uchun 
uning  nim a  qilishni  bilishi,  o ‘zi  h u rm a t  qiladigan  kishilam ing  nim a
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qilayotganlarini ko‘rishi va o ‘zi h am  to ‘g‘ri xulq-atvorli b o ‘lishni mashq 
qilish  (bu  —  eng  m uhim )  zarur.
Bilim lar  —  axloqiy  ta s a w u rla r  va  tu sh un chalam ing  muayyan 
sistem asini  egallam asdan  tu rib   haqiqiy  e ’tiqodlam i  tarkib  toptirib 
b o ‘lmaydi.  0 ‘z-o‘zidan bu bilim lar axloqiy xulq-atvom i belgilamasdan 
turib, unga m uhim  ta’sir ko‘rsata olmaydi.  Psixologik tadqiqotlarda shu 
narsa  aniqlanganki,  axloqiy  tushunchalam i  o ‘zlashtirish jarayoni juda 
m urakkab  jarayon  b o ‘lib,  unga  maxsus  rahbarlik  qilishni  talab  etadi. 
0 ‘quvchilam ing  tasodifiy  h o llar,  ko'chadagilam ing  b em a’ni  ta’siri, 
kattalam ing yaramas xatti-harakatlari ta’sirida tarkib topadigan axloqiy 
tushunchalari tarbiyachilar va jam o a  tomonidan to ‘g‘ri g‘oyaviy rahbarlik 
qilinm asa,  h atto,  n o to ‘g ‘ri,  b u zu q   tushunchalarga  aylanib  qolishi 
m um kin.  Ba’zan o‘quvchi  turm ushdagi biror fakt yoki  voqeani, adabiy 
asarlardagi  mazmunni,  kinokartinalam i  o ‘zi  mustaqil  tushuna  olmay, 
noto‘g‘ri xulosalaiga kelib qoladi. Juda og‘ir sharoitlaixia o ‘quvchida xato 
fikrlaigina emas, balki m a’naviy tamoyillar va ustanovkalar ruhiga ko'ra, 
bizga yot b o ‘lgan xatolar h am   yuzaga kelishi  m umkin.
Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng m uhim  yo‘li o ‘quvchilaming 
o ‘zlarida  to ‘g‘ri  xulq-atvom i  yuzaga  keltirish  bilan  axloqiy  tajribani 
boyitish  va  um um lashtirish  y o ‘lidir,  albatta.  0 ‘quvchilardagi  axloqiy 
bilim ning turli-tum an shakllari,  ulam ing ongi va his-tuyg‘ulariga jonli, 
yorqin  otashin  so‘zning  (jam oalard a  uyushtiriladigan  etik  suhbatlar, 
m a ’ruzalar,  m unozaralar)  t a ’siri  bu  ishni  ancha  to'ldirishi  mumkin.
Aktiv  ta ’sir  ko‘rsatishning  ajoyib  ustasi  b o lg a n   A.S.M akarenko 
h am   axloqiy  (etik)  su h batlam in g   chinakam   tarafdori  edi.  U ning  o ‘zi 
nazariy  axloqiy  turdagi  su h b atlam in g   konspektini  yozar,  ularda  eng 
yaxshi  bunday  axloqiy  nazariyaning  katta  sam aralarini  ko‘rar edi.
Bu  borada  muayyan  tam o y illar  ishlab  chiqilgan  b o ‘lib,  axloqqa 
d o ir suhbatlar o ‘sha  tam oyillar asosida tuzilishi  kerak.  Bu  tamoyillar 
quyidagilar:
1. Axloqqa doir suhbatlar m azm unijihatidan tegishli yoshdagilaiga 
tushunarli bolishi lozim.  M av h u m  va abstrakt tushunchalar, murakkab 
m ulohazalar  bilan  toliqtirib  q o ‘yishga  yo‘l  q o ‘yib  b o ‘lmaydi.
2.  O datda,  suhbat  o ‘tkaziladigan  kollektivni,  uning  yo‘nalishini, 
kollektiv  a ’zolarining  o ‘zaro   m unosabatlarini,  o ‘qituvchiga,  o ‘qish 
va boshqalarga m unosabatini  yaxshi bilish  zarur.
3.  Bunday suhbatlami  nih o y atda tez-tez o ‘tkazib turm aslik darkor. 
A gar  su h b a tla r  konkret  s a b a b la r  bilan,  m am lak at  yoki  kollektiv 
hayotidagi biror voqeaga to ‘g ‘irlab o ‘tkazilsa, ju d a yaxshi natija beradi.
48
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

4.  S uhbatni  yorqin,  yaxshilab  tan lab   olingan  konkret  m isollarni, 
hayotiy voqealar yoki adabiy asarlardagi faktlam i ham da kuzatish lam i 
tahlil qilishdan boshlab, um um lashtirish va xulosalar chiqarish asosida 
o ‘tish  tavsiya  etiladi.
5.  Emosional taizda keltirilgan, yorqin va ta ’sirchan obrazga oqilo na 
tayanish (nafis san’atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish.  K inofllm lar 
yoki  teatr  asarlariga jam oa  b o ‘lib  borish  yohud  ulam i  jam o a  b o ‘lib 
eslash)  zarur.
6.  0 ‘quvchilam ing  ongiga  singdiriladigan  qoidalam ing  yaxshilab 
asoslab berilishi, isbotlangan bo‘lishi m uhim  ahamiyatga ega.  Bu h a m m a  
narsani tushunib olishga va buning o qibatida dalil qabul qilishga,  u n in g  
asoslanganligiga ishonch hosil qilishga, oqilona isbotlarga rozi b o ‘lishga 
qodir  b o ‘lgan  o ‘sm irlar  va  katta  yoshdagi  o ‘quvchilar  bilan  s u h b a t 
o ‘tkazish  paytida ju d a  muhimdir.  B oshqa tom o nd an,  bu  y oshd a  s o ‘z 
ta’sirining  samaradorligi  pasayib  ketishi  m um kin,  chunki  o ‘q u v c h id a  
rivojlanib boradigan tanqidiy tendensiyalar k o ‘pincha uni k a tta la m in g  
dalillariga ehtiyotkorlik bilan, ishonm asdan va noto‘g‘ri tushunib q ab u l 
etishga,  ularning  dalillarini  rad  qilishga,  b iro r  qoida  bilan  k e lis h - 
maslikka, kattalam ing iltimoslari va talablariga qarshi chiqishga m ajb u r 
etishi  m um kin.  Boshqa  narsani  h am   nazarda  tutish  kerak:  o ‘q u v c h i 
ko‘p in ch a  kattalam ing  o‘ziga  aqlli  kishi  deb  m urojaat  qilish larid an , 
uning  k o ‘p  narsani tushunishiga ishonishlaridan  mag‘rurlanib  y u rad i. 
U n d a b u   ishonchni  oqlash,  ana shunday  m unosabatga m unosib  kishi 
b o ‘lish  istagi  yuzaga  keladi.
7.  0 ‘quvchilarda  maksimal  faollik,  jo n li  ravishda  fikr  a lm a sh ish  
istagini  uyg‘otish,  ularning  fikrini  avj  oldirish  va  o ‘zlarini  ax lo q   m a - 
salalari ustida o ‘ylab ko‘rishga m ajbur qilish zarur. 0 ‘quvchilarga ta y y o r 
haqiqatni z o ‘rlab qabul qildirish yaram aydi,  axloq norm alari h a q id a g i 
xulosalarni  ularning  faol  ishtirokida  (am m o   o ‘qituvchining  ra h b a r- 
ligida) chiqarish kerak.  Buning uchun suhbat jarayonida m u h o k am a g a  
q o ‘yilishi kerak b o ‘lgan masalalami o ld in dan tayyorlab q o ‘yish tav siy a 
etiladi.
8.  0 ‘quvchilarda  chuqur  va  ta ’sirch an   emosiyalarni  uyg‘o tis h g a  
intilish lozim.  Bunda o‘qituvchi suhbatni befarq va shavq-zavqsiz e m a s, 
balki  em osional  tarzda jonli  qilib  o ‘tkazganidagina  erishish  m u m k in . 
0 ‘qituvchi o ‘zining ehtirosli e ’tiqodi o ‘sm irlarga yuqishini u n u tm a slig i 
darkor.  0 ‘sm irlam ing o'zlari his etadigan tuyg‘ulam i taxm inan q u y id ag i 
form ada anglab  olishlariga erishish ju d a   m uhim dir:  „N im a u c h u n   b u
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hodisa m enda shunchalik g ‘azab va nafrat uyg‘otadi?“ ,  „N im a uchun 
m e n  bu  xatti-harakatlardan  shunchalik hayratlandim ?“
T arbiyachilam ing  shaxsiy  nam unasi  o ‘quvchi  shaxsini  tarkib 
toptirishda m uhim  aham iyatga ega.  Kichik m aktab yoshidagi o ‘quvchi 
k o ‘pincha  o ‘qituvchiga  taqlid  qilib,  unga  o ‘xshashga  harakat  qiladi, 
lekin  birinchidan,  buni  k o 'p in ch a   tushunib  etm asdan  qiladi,  ikkin- 
ch id an   o ‘qituvchining  tashqi  ko‘rinishi  va  qiliqlariga  taqlid  qiladi, 
chunki u hali shaxsning nam oyon bo‘lishini tahlil qilishga va shaxsning 
barqarorxislatlarini anglab etishgaqodirem as.  0 ‘sm ir va katta maktab 
yoshidagi o ‘quvchi ko‘pchilik hollarda nam unaga ongli  ravishda taqlid 
qiladilar.  0 ‘smir  o ‘zini  katta  deb  hisoblay  boshlagandan  e ’tiboran 
kattalam ing xatti-harakatlari va ishlariga taqlid qilishga intiladi. Shuning 
u c h u n   unda tevarak-atrofdagi  kishilam ing,  ayniqsa,  o'ziga eng yaqin 
v a o ‘zi uchun eng ob ro‘li kishilam ing xatti-harakatiga qiziqish ham da 
e ’tibor berish yuzaga keladi. 0 ‘qituvchi qanchalik obro ‘li b o ‘lsa, uning 
e ’tiqodi,  bilimlari,  fikrlari,  didi  o ‘quvchilarga  shunchalik  ko ‘p  ta ’sir 
qiladigan bo‘ladi.  0 ‘sm ir kattalam ing biror xislatlariga taqlid qilayotib, 
k o ‘pincha  bu  xislatlam i  shunchalik  ilib  olish  bilan  birga,  ulam ing 
salbiy xislatlari va xatti-harakatlarini  ham  o ‘ziga singdirib oladi.  Agar 
o ‘qituvchi  muayyan  m aqsadni  k o ‘zlaydigan  va  prinsipial  m atonatli, 
o ‘z   burchini  qat’iyat  bilan  bajaradigan  bo ‘lsa,  xuddi  shu  narsalam i 
o ‘z  tarbiyalanuvchilaridan ham  talab qilish unga oson bo'ladi. Aksincha, 
o ‘qituvchining  tajangligi,  q o 4polligi,  o‘zini  qoMga  o la   olm asligi, 
m anm anligi  o ‘quvchilarga  salbiy  ta ’sir  ko‘rsatadi.
0 ‘quvchilar  va  o ta -o n a la r  b a ’zan  tarbiyaviy  ishlarda  o'zlarining 
shaxsan nam una ko‘rsatishlarining ta ’siriga etarlicha baho bermaydilar. 
X olbuki,  ulaming  qilayotgan 
ishlari,  o ‘zlarining  qanday  tutishlari 
u lam in g   aytgan  gaplariga,  o ‘rgatgan  narsalariga  qaraganda  kam roq 
e m a s, balki ko‘prok aham iyatga ega b o ‘ladi.
T o ‘g‘ri  xatti-harakatlarda  am aliy  tajribani  uyushtirish,  yuqorida 
t a ’kidlab  o ‘tilganidek,  shaxsni  tarbiyalashda  m uhim ,  asosiy  omildir. 
Tarbiyachi o‘quchilarda xatti-harakatlaming shunday form a va usullarini 
tarkib toptirmog‘i kerakki, bu  forma va usullarda taibiyaning hal qiluvchi 
t a ’siri ostida yuzaga keladigan o ‘quvchi e ’tiqodlari am alga oshsin. Xatti- 
harakatlam ing aytib o ‘ti!gan formalari motivlarni, o ‘quvchining ehtiyoj 
v a   m unosabatlarini  „m oddiylashtirish“  ifodasi,  vositasi,  formasiga 
aylanib qolgandagina barq aro r om ilga aylanib m ustahkam lanadi. A.S. 
M akaren k o  xuddi  ana shu  m a ’noda  „xulq-atvor gim nastikasi“  to ‘g‘ri
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

x atti-harakatlarni  m ashq  qilishni  u y u sh tirish   zarurligi  to ‘g‘risida 
gapirgan  edi.
0 ‘smirlik yoshidan boshlab, tarbiyaning yangi om ili — o ‘z -o ‘zini 
tarbiyalash vujudga keladi.  0 ‘quvchilar o ‘zlaridan ijtimoiy aham iyatga 
ega  bo‘lgan  shaxs  xislatlarini  tarkib  toptirish  sohasida  xulq-atvordagi 
kamchiliklarga salbiy xislat va sifatlarga b arh am  berish sohasida ongli 
ravishda  m untazam   ishlay  boshlaydilar.  O dam   yuksak  darajada  o ‘z- 
o ‘zini  id o ra  q ilu v c h i,  o ‘z - o ‘zini  k am o l  to p tiru v c h i  b ird a n -b ir 
sistemadir,  —  degan  edi  I.P.  Pavlov.
O kqituvchi,  tarbiyachi  o ‘quvchilam ing  o ‘z - o ‘zidan tarbiyalashiga 
rahbarlik qilishda 4  ta vazifani  ko‘zda tutishi  kerak:  Birinchi vazifa — 
o ‘quvchining o 'zid a shaxsning  ijobiy xislatlarini  taraqqiy ettirishga va 
o ‘z xulq-atvoridagi yom on tom onlardan xalos b o ‘lishga intilish istagini 
uyg'otish.  Ikkinchi  vazifa  —  o ‘quvchiga  o ‘z  shaxsiga  tanqidiy  m uno - 
sabatda  b o ‘lishda,  o ‘z  xulq-atvoridagi  xususiyatlam i  diqqat  bilan  va 
odilona  tushunib  olishida,  o ‘z  kam chiliklarini  yaqqol  ko‘rishda,  o ‘z 
nuqsonlarini  fahm lab  olishda  yordam lashish  vazifasi  kelib  chiqadi.