‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya

Ijtimoiy
sanksiyalar
— normalaming shaxs xulqida namoyon boiishini nazorat 
qiluvchi jazo va rag‘batlantirish mexanizmlari boiib, ulaming borligi 
tufayli biz h ar bir alohida vaziyatlarda ijtimoiy xulq norm alarini 
buzmaslikka, jamoatchilikning salbiy fikri ob’ektiga aylanib qolm as- 
likka harakat qilamiz. Masalan, yuqoridagi misolda, agar ja m o a t 
transportida katta m o‘ysafid kishiga o ‘rin bo‘shatishni norm a deb q a- 
bul qilmagan o ‘smirga nisbatan ko‘pchilikning ayblov ko'zi bilan 
qarashi, yoki og‘zaki tanbeh berishi, ju d a kam hollarda o ‘zini bebosh 
tutayotgan o ‘smim ing qo‘lidan tutib, nim a qiiish kerakligini o ‘rgatib, 
„ko‘zini moshday qilib ochib qo‘yish“ ijtimoiy sanksiyaning hayotdagi 
bir ko‘rinishidir.
Har b ir alohida shaxs jam iyat tom onidan ishlab chiqilgan va 
qabul qilingan ijtimoiy normalar va sanksiyalami u yoki bu ijtim oiy 
rollami bajarishi mobaynida xulqida namoyon etadi. 
Rol —
shaxsga 
nisbatan shunday tushunchaki, uning konkret hayotiy vaziyatlardagi 
huquq va burchlaridan iborat harakatlari majmuini bildiradi. M asalan, 
talaba rolini oladigan bo‘lsak, uni bajarish — u yoki bu oliy o ‘quv 
yurtida tahsil olish, uning moddiy bazasidan foydalanish, kutubxonasiga 
a ’zo bo'lish, stipendiya olib, m a’muriyatning ijtimoiy him oyasida 
b o iish kabi qator huquqlar bilan birgalikda o‘sha oliygoh ichki ta r-

---

tib-intizomi normalariga so‘zsiz bo‘ysunish, darslarga o‘z vaqtida kelish, 
reyting baholov talablari doirasida kundalik o'zlashtirishni bajarish, 
amaliyotda bo‘lish, dekanatning bergan jamoatchilik topshiriqlarini 
ham bajarish kabi qator burchlam i ham o‘z ichiga oladi. Bu rol uning 
uyga borgach bajaradigan „farzandlik“ roli (ota-ona, yaqin qarin- 
doshlar oldida) talab va imtiyozlaridan farq qiladi. Ya’ni, konkret 
shaxsning o‘ziga xosligi va qaytarilmasligi u bajaradigan turli-tuman 
ijtimoiy rollaming xarakteridan kelib chiqadi. Shunga ko‘ra, kimdir 
„tartibli, ba’mani, fozil, axloqli va odobli“ deyilsa, kimdir be’mani, 
bebosh, o ‘zgaruvchan, ikki yuzlamachi (ya’ni, bir sharoitda juda 
qóbil, boshqa yerda betartib) degan hayotiy mavqega ega bo‘lib qoladi.
Hayotda shaxs bajaradigan ijtimoiy rollar ko‘pligi sababli ham, 
turli vaziyatlardagi uning mavqei - statusi ham turlicha bo‘lib qoladi. 
Agar biror rol shaxs ijtimoiy tasawurlari tizimida uning o‘zi uchun 
o ‘ta ahamiyatli bo'lsa (masalan, talaba roli), u boshqa rollami unchalik 
qadrlamasligi va oqibatda, o‘sha vaziyatda boshqacharoq, noqulay va 
noboproq mavqeni egallab qolishi mumkin. Qolaversa, rollaming ko‘pligi 
ba’zan rollar ziddiyatini ham keltirib chiqarishi mumkinki, oqibatda — 
shaxs ichki ruhiy qiyinchiliklami ham boshdan kechirishi mumkin.
Hozirgi ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat va bozor munosabatlari sha- 
roitidagi raqobat m uhiti shaxsdan bir vaqtning o ‘zida qator qobi- 
liyatlar va malakalarni talab qilmoqdaki, ayniqsa, yoshlar o'zga- 
ruvchan sharoitlarga tezroq moslashish uchun b a ’zan bir-biriga zid 
xislatlami ham xulqda nam oyon qilishga majbur b o ‘lishmoqda. M a­
salan, yosh oila boshligi, talaba, ota-onalarga moddiy jihatdan qaram 
bo‘lmaslik uchun, bir vaqtning o‘zida ham itoatkor, intizomli talaba 
va ishdan keyin esa — chaqqon va uddaburon, tadbirkor, tijoratchilik 
bilan shug‘ullanishga majbur bo‘lishi mumkin.
7.4. S haxs ijtimoiylashuvining asosiy mezonlari
Ijtimoiylashuvning institutlaridan tashqari uning oqibati masalasi 
ham psixologiyada m uhim amaliy ahamiyatga ega. Shaxs ijtimo­
iylashuvining eng asosiy mahsuli — bu uning hayotda o ‘z o‘m ini 
topib, jamiyatga m anfaat keltiruvchi faoliyatlarda ishtirok etishidir. 
S hu n u q tai n azard an olib qaralganda, shaxsning yo'nalganligi 
masalasiga ham fanda katta e ’tiborberiladi.