|
mail.ru, www.hotmail.ru,www.mail.uz,www.inbox.uz
singari pochta
qutilari orqali kiriladigan bepul elektron pochta xizmati hamda gipermatn-
li sahifalarga kirishni havola qtluvchi
www.saytlar
temrnn-biribnalar qa-
torini yanada boyitishda xizmat qilmoqda.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, o ‘zlashayotgan qo‘shma terminlaming
118
ikkinchi komponenti m a’no nuqtai nazardan unga mos tushuvchi o‘zbek-
cha so‘z bilan har vaqt ham almashtirilavermaydi:
-xorta: ko'chatxona
(lesopitomnik),
- zor: ko'chatzor
(lesopitom-
nik), -
dor: yerdor, zamindor
(zemlevladelets),
-chan; yonuvchan
(leg-
kovosplamenyayushiysya), -
xo'r: qasamxo'r
(klyatvoprestupnikj.-.voz.-
kemasoz
(korablestroitel),
-qich: yirtqich
(krovojadniy),
-ish: nurlanish
(lucheispuskaniye) va sh.k.
0 ‘zbek tili terminologiyasi tizimida ruscha-baynalmilal prefiksoidlar
yoxud xalqaro terminelementlar (Madvaliyev, 2017, 34-54) yordamida
hosil qilingan kalkalar faol qo‘llanadi (Begmatov 1985; 181; Doniyorov
1977; 145-146). Bunday usulda yasalgan terminlar sirasiga quyidagilami
kiritish o ‘rinli:
avia-: civiaaloqa
(aviasvyaz),
aviaqism
(aviachast),
aviato‘p
(avia-
pushka),
aviasanoat
(aviapromishlennost),
aviakorxona
(aviazavod) va
sh.k.;
avto-:
avfo/joz/r (avtokontrolyor),
avtoyo
7 (avtodoroga),
avtoyuklagich
(avtopogruzchik),
avtohavoskor
(avtolyubitel),
avtotirkama
(avtopritsep),
avtosug'orgich
(avtopolivshik),
avtomaktab
(avtoshkola),
avtopoyga
(av-
togonki),
avtopoygachi
(avtogonshik), avtoulov (автомашина) va sh.k.;
aero-: aeropurkagich
(aeroopriskivatel),
aerochanglagich
(aeroopili-
tel), aerotadqiqot (
aeroissledovaniye), aerosurat
(aerosnimok) va sh.k.;
agro: agrosanoat
(agropromishlennost),
agrokimyo
(agroximiya),
agromadaniyat
(agrokultura),
agroiqlim
(agroklimat),
agroo 'rmon
(ag-
roles) va sh.k.;
anti-: antizarra
(antichastitsi),
antimodda
(antiveshestvo),
antidunyo
(antimir),
antijismlar
(antitela) va sh.k.;
geo-: geosiyosat
(geopolitika),
geokimyo
(geoximiya),
geoiqlim
(геоклимат) va sh.k.;
gidro-: gidroinshoot
(gidrosoorujeniye),
gidroko ‘targich
(gidropody-
omnik),
gidrokuchaytirgich
(gidrousilitel) va sh.k.;
giper-: gipertekislik
(giperploskost),
gipertovush
(giperzvuk),
giper-
chiziq
(giperliniya),
giperloyiha
(giperproyekt) va sh.k.;
izo- : izochiziqlar
(izolinii),
izomoy
(izomaslo) va sh.k.;
kvazi-: kvaziyulduz
(kvazizvezda),
kx’aziquloq
(kvaziuxo),
kvaziqa-
variq
(kvazivipuklost),
kvazidavlat
(квазигосударство) va sh.k.;
infra-: infratovushlar
(infrazvuki),
infraqizil
(infrakrasniy),
infratizim
(infrastruktura) va sh.k.;
119
makro-: makroiqlim
(makroklimat),
makrosanoat
(makropromishlen-
nost),
makrokoinot
(makrokosmos),
makrotuzilma
(makrostruktura),
mak-
romavdon
(makropole),
makroiqtisodiyot
(makroekonomika),
makromatn
(makrotekst va sh.k.;
rnikro-: mikroiqlim
(mikroklimat),
mikrofotonusxa
(mikrofotokopiya),
mikrotuzilma
(mikrostruktura),
mikromaydon
(mikropole),
mikrotuman
(mikrorayon),
mikromatn
(mikrotekst), mikrojarrohlik (микрохирургия)
va h.k;
moto-: motoaravacha
(mototelejka),
motopoyga
(motogonki),
motop-
oygachi
(motogonshik) va sh.k.;
pnevmo-: pnevmoboshqarish
(pnevmoupravleniye),
pnevmobolg ‘a
(pnevmomolotok),
pnevmoyuklagich
(pnevmogruzchik),
pnevmoqisish
(pnevmodavleniye);
tele-: teledastur
(teleprogramma),
teleminora
(telebashnya),
teleboshqa-
ruv
(teleupravleniye),
telealoqa
(telesvyaz) ,
telequrilma
(teleustanovka),
teleloyiha
(teleproyekt),
teleusta
(telemaster) va h. k.
Ayni chog‘da ba’zi prefiksoid-xalqaro terminelementlar ishtirokida
yuzaga chiqqan terminlar donor tilda qanday shaklda bo‘lsa o ‘zbek tiliga
aynan o‘zlashadi:
vidiokamera, vidiotelefon, vidioselektr, vidiokonferensi-
ya, vidioseminar, ideogramma, kakografiya, avtoradio, avtopilot, avtosh-
turman, kibertexnologiya, neyrolingvistika,mikrobiologiya,mikrosemanti-
ka, anifashizm, antisionizm, sossyurologiya
va sh.k.
Aksariyat monosemantik xarakterdagi
avto-, anti-, gemato-, inter-,mak
ro-, mikro-, poli-, ultra-, mono-, bi-, tri-
singari propozitiv, ya’ni prefik-
sal,
-bus, -drom, -log-, -navt, -trop; -fob, -for, -skop
kabi postpozitiv, ya’ni
postfiksal yoki
gen, gon, gramma
singari ham prepozitiv, ham postpozitiv
terminelementlar o ‘zbek tilida tarjimasiz, aynan qo‘llanadi:
avtopoyga,
antiteza, gemotologiva ,interferensiya, polisemiva, poliartrit, ultratovush,
monogrmma, monoteizm, biling\’izm, makromatn, mikrobiologiya, aerobus,
svetafor, motodrom, teleskop, ixtiolog, seysmolog, turkolog, astronavt, kos
monavt, monogramma, grammafon
va sh.k.
Arxi-, giper-, inter-, infra-, super-, ultra-, ekstra-
kabi prepozitiv ter
minelementlar sifat belgisining meyordan oshiqligi yoxud o‘zakdan an-
glashilgan ism m a’nosining oliy darajasini ifodalaydi:
arxisema, gipert-
ovush, interfevs, intervent, interlingvistika, infraqizil, ultrabinafsha, ek-
straktiv, superkubok
va sh.k.
Xalqaro terminelementlar aniq ma’noni ifodalashga xoslangani bi-
1 2 0
Ian xarakterlanadi. Chunonchi,
-log
elementli terminlar biron fan sohasi
mutaxassisini anglatishga xizmat qiladi:
fonolog, nevrolog, terminolog,
leksikolog, seysmolog, antropolog, formokolog, travmatolog, tekstolog,
dialektolog
va sh.k. -
log
elementli ayrim o ‘zlashmalar
—shunos
affiksli
matnshunos, shevashunos, terminshunos
singari terminlar bilan sinonimik
uyani shakllantirishda qatnashadi.
Antonim, antroponim, gidronim, kosmonim, astroponiim, meronim,
omonim, oronim, sinonim, toponim, xolonim
singari terminlaming
—onim
postfiksal terminelementi zaminida shakllangani va muayyan munosa-
batlarni ifodalashga yo‘naltirilganiga shubha yo‘q.
Xalqaro prepozitiv terminelementlami maxsus tadqiq etgan A.Mad-
valiyev (2017,40) ulami quyidagi uch guruhga bo‘lish mumkinligini
ta’kidlaydi: 1) donor tillar, ya’ni lotin va yunon tillarida mustaqil ma’noli
so‘zlar sanalgan va terminologik sistemalarda ma’nosi tushunarli bo‘lgan
terminelcmcntlar:
avto-, agro-, alio-, antropo-, astro-, biblio-, bio-, gas-
tro-, geo-, getero-, gibro-, gomo-, zoo-, ixtio-, karbo-, kardio-, kosmo-,
kripto-, lito-, makro-, mezo-, mikro-, nevro-, neo-, nitro-, poli-, radio-, sul-
fa-, tele-, tio-, elektro-, eritro-
va sh.k.; 2) lotin va yunon tillarida sanoq
va tartib sonlami anglatuvchi terminelementlar:
Ы-, geksa-, gepta-, detsi-,
di-, milli-, попа-, penta-, proto-
va sh.k.; 3) lotin va yunon tillariga xos
yuklama hamda pristavka (old qo‘shimcha yoxud old ko‘makchi) xarak-
teridagi terminelementlar:
a-, an-, ana-, apo-, de-, dis-, in-, inter-, kontr-,
meta-, para-, per-, pre-, pro-, re-, sin-, sim-, sub-, trails-, ultra-, eks-, en-,
epi-
va sh.k.
Do'stlaringiz bilan baham: |
