‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

mutaxassis - askar
(soldat-spetsialist), 
mo ‘ljalchi-o ‘qchi 
(strelok-navodchik/ 
qiruvchi-uchu-
vchi 
(lyotchik-istrebiteU, 
kuzatuvchi-uchuvchi 
(lyotchik-nablyudatel), 
si-
novchi - uchuvchi 
(lyotchik-ispitatel) va h.k
Hozirgi o ‘zbek tili terminologiyasida kalkalash yo‘li bilan yangi ter­
min yasash masalasiga alohida diqqat qaratiladi. Ruscha-baynalmilal ter­
minlami to ia yoki qisman tarjima qilish usuli bilan hosil qilingan o ‘zbek 
tili terminlari mavjud terminologiya tizimining yana ham kengayishi va 
boyishida muhim ahamiyat kasb etadi.
0 ‘n to ‘qqizinchi asming ikkinchi yarmi - yigirmanchi asr boshida ras- 
cha-baynalmilal leksikaning o‘zbek tili so‘z boyligi tarkibiga shiddat bilan 
kirishi kuzatiladi. 0 ‘zbek adabiy tili xorijiy so‘z va terminlami o‘zlashtir- 
ish jarayonida ulami nafaqat tayyor, asl holda qabul qildi, balki kalkalash 
usuliga tayangan tarzda to‘laligicha yoxud qisman taijima qilish yo‘lidan 
bordi. XX asming boshlarida ko‘pgina mscha-baynalmilal terminlar o‘zbek 
tiliga o‘girilgan edi. Chunonchi: 
uchuvchi 
(aviator), 
tintuv 
(obisk), 
ot quv-
vati, ot kuchi 
(loshadiynaya sila), 
otashxona 
(parovoz), 
otash kema 
(parox- 
od, korabl), 
davlat dumasi 
(gosudarstvennaya duma), 
dunyo ilmi 
(svetskiye 
nauki), 
erkinlik 
(svoboda), 
jadidchi 
(novator), 
spirtlik ichkuliklar 
(spirtniye 
napitki) shular jumlasidandir (Usmonov 1981). Bunga o ‘xshash ancha erta 
yasalgan terminlarning aksariyati til qonuniyatlariga bo‘ysungan holda ho­
zirgi o‘zbek tilida faol qo‘llanishda davom etmoqda.
Xullas, hozirgi zamon o‘zbek tili terminologiyasi ruscha-baynalmilal 
elementlami struktur (so‘z yasovchi) hamda semantik kalkalash orqali sez- 
ilarli tarzda boyib bormoqda.
Straktur kalkalash yasama so‘zlar, qo‘shma so‘zlar va so‘z birikmalari 
chegarasida sodir bo‘ladi.
117

---

Yasama terminlami kalkalash. Chet (ms) tili yasama terminlarini 
kalkalash jarayonida o‘zbek tilida bor bo‘lgan mutanosib asos hamda so‘z 
yasovchi affiks tanlanadi. Buning natijasida o ‘zbek tilida mutlaqo yangi 
termin hosil bo‘ladi, bunday terminlar ayniqsa ilm-fan va texnika termi­
nologiyasi tizimida keng ko‘lamda aks etgan: 
to'g'rilagich 
(vipryamitel), 
taqsimlagich 
(raspredelitel), 
ko'targich 
(podyomnik), 
itargich 
(tolkatel), 
tebranish 
(amplituda), 
oziqlagich 
(pitatel), 
iqlimlashish, iqlimlashtirish
(akklimatizatsiya), 
o ‘rmonshunos 
(lesovod), 
issiqxona 
(teplitsa), 
dav-
latshunos 
(gosudarstvoved), 
hissador 
(dolshik), 
vasiyatchi 
(zaveshatel), 
buyurtmachi 
(zakazchik), 
tamg ‘alash 
(kleymeniye), moydon (maslyonka), 
portlatgich 
(Vzrivatel) va sh.k.
Qo‘shma terminlami kalkalash. Qo‘shma terminlami kalkalab taijima 
qilish jarayonida ulaming har ikki komponentiga mutanosib tushadigan 
o‘zbekcha so‘z tanlanadi. Xususan: 
yarimo 'tkazgich 
(poluprovodnik), 
shal-
toqsepgich 
(jijerazbrasivatel), 
ariqkovlagich 
(kanavakopatel), 
suvo ‘Icha-
gich 
(vodomer), gazo‘lchagich (gazomer), 
tezotar 
(skorostrelniy), 
moyjuvoz
(masloboyka), 
bugtarqatgich 
(paroraspredelitel), 
tulkiquyniq 
(lisoxvost), 
yog'och kesuvchi 
(lesorub), 
muzvorar 
(ledokol), 
kamqonlik 
(malokroviye), 
arzonbaho (malotsenniy), 
junqanot 
(zool.sherstokril), 
asalxo ‘r 
(zool. me- 
doyed), 
qisqa metrajli 
(korotkometrajniy), 
qiziltan 
(krasnokojiy), 
qizilqa-
not 
(zool. krasnoperka), 
kartoshkaekkich 
(kartofelesajalka), 
kartoshkaqa-
zgich 
(kartofelekopatel), 
suvgid 
(bot. vodokras), 
suvqovoq 
(bot.gorlyanka) 
singari katta miqdordagi terminlar ayni shunday yo‘l bilan hosil qilingan.
Internet tarmoqlarida qo‘llanayotgan katta miqdordagi ikki tarkibi i ter- 
min-birikmalaming birinchi komponenti inglizcha, ikkinchi komponenti 
esa o ‘zbekcha so‘z bilan berilmoqda. М.: 
Banyan tarmog‘i, Internet tar-
mog 
7, 
Internet banki, Internet texnologiyasi, Internet provayderi 
va sh.k.
Ayrim hollarda ikki tarkibli o‘zlashma terminlaming birinchi kompo­
nenti inglizcha leksemalaming qisqargan bosh harfi, ikkinchi komponenti 
esa o ‘zbekcha elementdan tasbkil topishi kuzatiladi: 
DNS serveri, BGP
bayonnomasi, NSFNET tarmog ‘i, CASE tizimi 
va sh.k.
Bugungi kunda internet terminlari tizimida faol ishlatilayotgan www.