‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Ijtimoiy-siyosiy terminlar 
tizimi -
qagan 
“Oliy hukmdor, xoqon”’ 
tegin 
“taxt vorisi, xonzoda”, 
sad 
“Turk va U yg‘ur xoqonligida oliy har- 
biy-m a’muriy unvon”, 
yabgu 
“G ‘arbiy turk xoqonligi hukmdori”, 
qatun “
m alika”, 
tudun 
“nazoratchi”, 
tutuq 
“viloyatning harbiy hukmdori ”, 
tarqan
“ hokim, boshliq”, 
beg 
“bek, boshliq”, 
eltabar 
“azlaming sarkardasi”, 
sabci 
“elchi”, 
yolci 
“boshliq”, 
baga 
fsug‘dj “unvon, lavozim”, 
'isbara
(sanskrit) “unvon, m ansab” va sh.k.
Harbiy terminlar 
-
koriig 
“ayg‘oqchi, josus”, 
ayguci 
“harbiy masla- 
hatch i”, 
siibasi 
“sarkarda, lashkarboshi”, 
yerci 
“yo ‘l ko‘rsatuvchi, qu- 
lavuz”, 
siirjiis 
“jang, urush”, 
swjilg 
“nayza”, 
su 
“lashkar, qo‘shin”, 
buyruq/
buyuruq 
“farmonbardor” , 
qislaq 
“qish mavsumi uchun m o‘ljallangan lash- 
kargoh, lager”, 
qurgan 
“qo‘rg ‘on, istehkom”, 
bargu 
“o ‘lja”, 
tegis 
“jang”, 
kedim 
“sovut; yopinchiq”, 
yelm a 
“g ‘oratgar askariy g uruh”, 
hulun 
“bandi, 
tutqun”, 
asir 
(ar.) “tutqun, asir” va sh.k.
Savdo-sotiq, moliya bilan bog‘liq tushunchalami ifodalovchi isti­
lohlar: arqis 
“savdo-sotiq karvoni ”, 
sat- 
“sotmoq”, 
satig 
“savdo-sotiq”, 
satigci 
“tojir, savdogar”, 
berim alim 
“qarz”, 
alim berim 
“qarz”, otag “qarz”, 
otagci 
“qarzdor”, 
ribat 
“rabot, karvonsaroy”, 
bergiici 
“sudxo‘r, qarz be- 
ruvchi”, 
baqir 
“pul birligi; mis tanga”, 
dinar 
“dinor (oltin tanga) va sh.k.
Soliq va boj terminlari 
-
berim 
“to io v ”, 
qabin 
“tayyor mahsulot bilan 
to‘lanadigan soliq turi”, 
qubcir 
“davlat tomonidan fuqarolardan undiriladi- 
gan jon solig‘i”, 
rabjat 
“qullardan undiriladigan soliq”va sh.k.
Zoonimlar 
-
bugra 
“ erkak tuya”, 
arslan 
“arslon, sher”, 
at 
“ot”, 
ud
“qoramol (buqa yoki sigirA 
qagati'r 
“xo ‘kiz”, 
bori 
“b o ‘ri ”, 
bars 
“yoTbars”, 
tisi bars 
“urg‘ochi y o ib a rs ” va sh.k.
Astroponimlar: ay 
“oy ”, 
kiln 
“quyosh”, 
AI tun yultuz 
“Cho‘lpon, Ven­
era”, 
Baqir soqim 
“M ars”, 
Cadan/ZCazan// Cayan 
“Chayon yulduzlar tur- 
kumi”, 
Yetigdn 
“’’Katta Ayiq”, 
mijum 
“astronomiya ”, 
Ot yulduz 
“M ars”, 
Suv yulduz 
“M erkuriy”, 
Topraq yulduz 
“Saturn”, 
Yigac yulduz 
“Yupiter”, 
y e r 
“yer, zamin” va sh.k.
Anatomik terminlar - y iir a k ^
yurak”, 
qaraq 
“ko‘z, ko‘z gavhari”, 
qarin
“qorin”, 
qol 
“qo‘l”, 
bus 
“bosh”, 
bagir 
“jigar”, 
dvka/opka 
“o ‘pka” va sh.k.
Tibbiy terminlar 
-
bugan 
“chipqon ”, 
kaka tau 
“yiringli yara, chipqon”, 
ig 
1Ldard, kasallik”, 
igagrig 
“kasallik, dard”, 
igkegan 
“dard, kasallik”, 
adaq
agrig 
“oyoq og‘rig‘i”, 
agiz agrig ig 
“og‘iz kasalligi”, 
burun agrig 
ig “bunin 
kasalligi”, 
boguz agrig ig 
“qilizo‘ngach, halqum kasalligi”, 
yurak agrig ig
“yurak kasalligi”, 
onunc agrig ig 
“tomog‘ og ‘rig‘i kasalligi”, 
qulgaq agrig

---

ig 
“quloq kasalligi”, 
agrigci 
“kasal, bemor, dardmand”, 
tib 
“tibbiyot”, 
curni
(sanskrit) “surgi dori” va sh.k.
M a’dan nomlarlarini anglatuvchi terminlar: 
altun “oltin, tilla, zar”, 
kumiis “kum ush”, temiir “tem ir”, baqi'r “m is” va sh.k.
Dunyo (kurra)ning to‘rt tomoni va vaqt (sutka) o ‘lchov birligini
ifodalovchi terminlar - кйп ortu 
1) “peshin”; 2) “janub”, 
tun ortu 
1) 
“yarim kecha”; 2) “shimol”, 
tun sa ri 
shimol”, 
tat] sari 
“”sharq”, 
кйп
tugsiq 
“sharq, kuntug‘ar”, 
кйп batsiq 
“g ‘arb, kunbotar”, 
batar 
“G ‘arb”, 
tugar 
“Sharq” va sh.k.
llm -fanga oid tushunchalarni ifolalovchi terminlar: bilig, bilim
“ilm, bilim ”, 
baqsi 
(xit.) “ustoz, muallim”, 
darb, tadif(ar.) 
“ko ‘paytirish”, 
qismat, ta n s if“
b o ‘lish”, 
adad 
(ar.) “raqam, miqdor, son”, 
kuzui; ja z r  
(ar.) 
“ildiz”, 
misahat 
(ar.) “chegara, ildiz chiqarish”, 
handasa 
“geometriya”, 
saqis 
“arifmetika”, 
davat 
(ar.) “siyohdon”, 
kagid 
(ar.) “qog‘oz”, 
xat 
(ar.) 
“alifbo, xat” va sh.k.
Diniy tushunchalar nomlari (teonimlar): bayat 
“Tangri, Xudo”, 
bacaq//bacag 
“ro ‘za”, 
burxan 
(xit.) “budda; payg‘ambar, but”, 
yalabac / /
yalavac //yalafar 
“payg‘ambar”, 
savci 
“payg‘ambar” va sh.k.
Ekologik terminlar: siiziik suv 
“tiniq, k o ‘m -ko‘k suv”, 
tarkin suv
“balchiqli suv”, 
e ty e r  
“yumshoq yer; yumshoq tuproq”, 
tatirlig y e r  
“qat- 
tiq yer”, 
qarqag 
“o ‘tsiz va suvsiz joy, qaqroq”, 
sargan yer 
“sho‘rxok yer”, 
sagiz topraq 
“sog‘ tuproq”, 
acuq kok 
“ochiq havo” va sh.k.
Keltirilgan misollar qadimgi turkiy til terminologiyasining mavzu 
nuqtayi nazaridan turfa, m iqdor jihatdan ancha k o ‘pligi, istilohlaming 
asosini asl turkiy so‘zlar tashkil etganini tasdiqlaydi. Ayni paytda, sanskrit, 
xitoy, sug‘d, arab, fors-tojik tillariga xos o ‘zlashmalaming ham o ‘m i bilan 
qo‘llangani kuzatiladi
0 ‘rta Osiyoning arablar tomonidan fath qilinishi oqibatida islom dini, 
arab tili va madaniyati, arab xati shu mintaqada azaldan istiqomat qiluvchi 
xalqlar, millatlar, qabilalar, qavmlar, um g‘lar intellektual hayotidan mus- 
tahkam o ‘rin oldi. Arablar hukmronligidan keyin eron madaniyati, ayniqsa, 
Somoniylar humronligi yillarida taraqqiy etdi va uning turkiy tillar tabia- 
ti, xarakteriga m a’lum darajada ta’siri ko‘zga tashlandi. X asr oxiriga kelib 
Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Koshg‘arda Qoraxoniylar saltanati tashkil 
topdi. Shu davrdan e ’tiboran turkiy adabiy tillaming shakllanishida jiddiy 
ijodiy jarayonlar sodir bo‘ldi. Qoraxoniylar vaqtida jonli tillar adabiy tildan 
farqli ravishda chet tillar elementlariga nisbatan oz ta’sirda bo‘lgan.
38

---

Fors-tojik tili aksariyat hollarda rasmiy-idoralarda eski turkiy til bilan 
yonma-yon q o‘llangan u bilan raqobatga kirishgan. Bu kezlarda eski tur­
kiy til so‘z boyligi, xususan, terminlar tizimi umumtil leksikasi tarkibida 
shakllandi va taraqqiy etdi. Bunda ekstralingvistik omillar qator,i intral- 
ingvistik faktorlaming ham roli katta bo ‘lgan edi. M atematika, geografiya, 
falakiyot, tibbiyot, minerologiya, zoologiya, geometriya kabi aniq fanlar 
singari falsafa, filologiya, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, tarixshunoslik, 
dinshunoslik kabi gumanitar fan sohalarining jadal rivojlanishi asosida 
eski turkiy til terminologiyasining qadimgi turkiy til terminlar tizimidan 
ko‘p jihatdan farqlanishi yaqqol ko ‘zga tashlanadi. Ayni chog‘da, qadimgi 
turkiy til so‘z boyligida mavjud bo‘lgan asl turkiy terminlarning salmoqli 
qismi bu davr terminologiyasida ham iste’m olda qolavergan.
Qoraxoniylar davri terminologiyasi eski turkiy tilning o ‘z resurslari, 
boyliklari hamda arab va fors-tojik tillaridan o ‘zlashgan birliklar hisobiga 
kengayib borgan.
Eski o ‘zbek tili terminologiyasi (XV-XIX asr oxiri) sistemasi qadimgi 
turkiy til va eski turkiy til terminologiyasidek o ‘z ichki imkoniyatlari 
hamda o ‘zlashmalar hisobiga shakllandi va rivojlandi. Eski o ‘zbekcha ter­
m inlar yasalish jihatdan tub va derivatlardan tashkil topgan edi. Termin­
lar yasalishida qatnashgan affikslami leksik-grammatik xarakteriga ko‘ra, 
quyidagicha tasniflash mumkin:
Ism -o‘zaklardan ot-terminlar yasovchi affikslar: 
yurt- ci, yulduz- ci,
derig- ci, tura-liq, jiba-lik, kejim-lik 
va sh.k.
F e ’l-o‘zaklardan ot-terminlar hosil qiluvchi affikslar: 
pus-ug, bol-ak//
bol- йк, yur-us, cap-qun, quv-gun//qav-gun, yasa-vul, tosqa-vul, tata-vul,
nika-viil, yasa-l, qaba-l, tunqa-l, suyurga-l, yasa-q, tolga-ma, yasa-v, bas-
la-maq 
va sh.k.
Ot(ism)lardan fe’l-terminlar yasovchi affikslar: 
vagi -la-, oq-la, cer-
ik-la -, jiba-lan-, qilic-lan-, at-lan-, ya-la-//yay-la- 
va sh.k.
F e ’l-o‘zaklardan fe ’l-termin hosil qiluvchi qo‘shimchalar: 
sava-S, -,
ur-us -, tala-t-, evr-il-, yig-il-, bas-il-, qir- il-, yig-istur-, bas-tur-, qac-ur,
tus-йг-, tut-ul- 
va sh.k.
Terminlarning sintaktik (kompozitsiya) y o ‘1 bilan yasalishiga tuban- 
dagi faktik materiallar misol b o ‘ladi: 
kok lemur 
“zirh, sovut”, 
kucaband
“to ‘siq, g ‘ov, barrikada”, 
yatis tavaci'si 
“askarlam i yotoq bilan ta ’minlov- 
chi harbiy mansab egasi”, 
и lug urus 
“dahshatli jan g ”, 
divanbegi 
“devon- 
begi”, 
onbegi 
“o'nbegi", vMzZ>a.yr‘yuzbashi”, 
mitjbegi 
“ming askardan ibo-
39

---

rat harbiy qism sarkardasi” 
tumanbegi 
“o ‘n ming kishidan tashkil topgan 
qism, diviziya qo‘mondoni”, 
qosunbegi 
“kichik harbiy b o ‘linma boshlig‘i” 
va sh.k.
XIX asming ikkinchi yarmi - XX asr boshida o ‘zbek adabiy tili xalq 
turmush tarzida alohida, o ‘zga xos o ‘rinni egalladi. Bu davr adabiy tili 
va uslubida jiddiy va muhim jarayonlar yuzaga keldi. Ushbu jarayonlar 
o ‘zbek xalqi hayotida sodir b o ‘lgan ijtimoiy-siyosiy munosabatlar-ning 
o ‘zgarishi natijasida maydonga chiqdi. XIX asming 70-yillaridan e ’tibo- 
ran 0 ‘rta Osiyo Rossiyaga qaram b o ‘lib qoldi. Natijada mahalliy millat 
vakillari, xususan, ziyolilar orasida m s madaniyati ommalasha boshladi. 
Kapitalistik munosabatlar o ‘zbek xalqi hayotiga o ‘z ta’sirini ko ‘rsatdi. 
Ayni davrda keyinchalik progressiv-demokratik, deb nom olgan o ‘zbek 
adabiyoti shakllandi. 0 ‘zbek tili leksikasi va terminologiyasi uch manba 
asosida boyib bordi:
o ‘zbek tilining ichki imkoniyatlari va qonunlari zamirida yuzaga kel- 
gan tenninlar: 
bosmaxona, nizomnoma 
“ustav”, 
nishontosh 
“yodgorlik”, 
yig'ilish 
“m ajlis” va sh.k.;
o ‘zbek tili terminologiyasining jonli xalq tili so‘zlari hisobiga kengay- 
ishi yaqqol namoyon bo‘ldi: 
bo ‘zchi, bezgak, iskaptopar, arava 
va sh.k;
ruscha-baynalmilal terminlarning o ‘zbek tilida o ‘zlashishi:
1) ijtimoiy-siyosiy terminlar