|
netabayt, ping, piksel, plagin,
rastr, gigabayt, gigabit, interfevs, megabayt, terabayt, exabayt, zettabayt,
vottabavt, portativ, additiv
, tilshunoslikka doir
abzats, agglyutinatsiya, ab
sent, analogiya, apokopa, grammatika, denotat, diglossiya, jargon, ideo-
gramma, intonatsiya, kalka, konvergensiya, semasiologiya, sotsiolekt,
jis-
moniy tarbiya va sportdagi
boks, futbol, xokkey, kikboksing, konfu, karate,
gimnastika, arena, stadion
kabi terminlar shular sirasidandir.
2.
Ayni bir termin bilan bir nechta yoki har xil m a’nolami ifodalash.
Terminologiyada salbiy jihat hisoblangan mazkur holat qator terminlar
sistemasidagi chalkashliklami yuzaga keltirishi mumkin. Masalan,
byul-
leten
leksemasi 1. xabamoma; 2. byulleten (saylov byulleteni); 3. varaqa
(kasallik varaqasi) m a’nolarida ishlatilmoqda.
Terminning faqat yak-
ka m a’noni ifodalashi lozimligini hisobga oladigan bo‘lsak, ayni holatni
o ‘nglash borasida jiddiy ishlami amalga oshirishning zarurligi oydinlashadi.
3.
Bir m a’noni ifodalashda ikki, b a’zan bir nechta termin-sinonim
(dublet, leksik variant)laming parallel ishlatilishi.
Terminologiyaga oid tadqiqot ishlarining barchasida bir m a’noni ifo
dalash uchun faqat bitta termin qoTlanishi zarurligi bot-bot takrorlangan.
Shunga qaramasdan, nafaqat o ‘zbek terminologiyasi, balki boshqa til
teraminologiyalarida ham muayyan m a’noning bir nechta termin-sinonimlar
yoki dubletlar va leksik variantlar yordamida ifodalanishi ko‘zga tashlanadi.
Tibbiy terminlar tizimida qoTlanayotgan
aqlpastlik- telbalik; zayflik-sustlik;
ко ‘rlik-so 'qirlik; tortishish-qisqarish-tarang tortish,
iqtisodiy terminlar sir-
asidagi
budjet-mablag ‘, hisobchi-buxgalter; homiy-sponsor; bo ‘nak-avans;
hisob varag ‘i-to ‘lovnoma; taftish-reviziya; kirim-debi; qarzdor-debitor;
soliq
60
va bojxona terminologiyasidagi
jarima-peniya; dallol-broker; qivmat-tan-
narx; badal-vznos; daromad-tushum-foyda; xaridor-mijoz-sotib oluvchi;
soliqchi-soliqyig 'uvchi; bojmon-bojxonachi;
ijtimoiy, harbiy, huquqshunos-
lik terminlari sistemasidagi
diktcitor-yakka hokim; aparteid-irqiy ayir-
machilik; vazifa-funksiya; ofitser-zobit; gipoteza-jaraz-taxmin; prolongat-
siya-uzaytirish; konversiya-o
'
zgartirish-almashtirish
; jarayon terminlari
qatoridagi
boshqarish-boshqaruv; y ig ‘ish-yig ‘uv; ко ‘paytirish-ko ‘paytiruv;
siqish-siquv;
sport sohasidagi
penalti -11 metrlikjarima; birinchilik-chempi-
onat; qoshimcha taim - overtaiym
singari tenninlar shular jumlasidandir.
0 ‘zbek terminshunoslari oldida yuqorida keltirilgan muammolar qatori,
tubandagi masalalami ham hal etish m as’uliyati ko‘ndalang turibdi:
um um qo‘llanish xarakteridagi b a ’zi terminlaming mutanosib variant-
larining mavjud emasligi;
ilm-fan va texnika soha terminlarini tartibga solish hamda bir xillasht-
irishning qoniqarsizligi;
terminlami q o ‘llashda imloviy chalkashliklarga yo‘l q o ‘yish;
terminografiya masalalariga bugungi talablardan kelib chiqib yondash-
ish, turli turdagi terminologik lug‘atlar tuzish va nashr qilish jarayonini
boshqarish hamda nazorat qilishning sustligi;
turli sohalarda qo ‘llanuvchi terminlar aynanligini ta’minlaydigan
metodik qo‘llanma va davriy byulletenning mavjud emasligi;
terminologik leksika, ayniqsa, Mustaqillik davri ilmiy-texnikaviy ter
minlar haqida olib borilayotgan nazariy tadqiqotlaming qoniqarli emasligi;
terminologiya masalalari bilan maxsus shug‘ullanadigan boshqam v
hamda monitoring qiluvchi organining y o ‘qligi.
0 ‘zbek terminologiyasi tizimida tub term inlar singari derivativ ter
m inlam ing ham roli salmoqlidir. Tub terminlar o ‘zbek terminologiyas
ining barcha shakllanish va rivojlanish bosqichlarida k o ‘zga tashlanadi.
Xususan:
el, yurt, yoy, o ‘q, to'p, to'ra, tamg'a, til, qin, boy, kung
“joriya,
kanizak”,
qul, y o y qorin, ja g ‘, о ‘рка, ко ‘z, oy, кип
kabi tub term inlar de-
yarli barcha terminologik sistemalar uchun xosdir.
Yasama terminlar, shubhasiz, o ‘zbek terminlogiyasining ulkan qismini
tashkil etadi. Yasama tenninlar morfologik, sintaktik va semantik y o ‘l bi
lan hosil qilinishi jihatidan umumleksikadan farqlanmaydi.
Affiksatsiya termin yasashning eng mahsuldor usuli b o ‘lib, bu usul
o ‘zbek terminlogiyasi qaror topishining biz bilgan yuqoridagi bosqichlar
ida yetakchilik qilgan.
61
So‘z yasalishi o ‘zbek tilshunosligida chuqur va atroflicha tadqiq etil
gan masalalardan hisoblanadi. M azkur muammoga oid bir qancha disser-
tatsiyalar himoya qilingan, talaygina monografiya hamda maqolalar chop
etilgan. Termin yasalishi ham o ‘zbek tilshunoslari diqqat markazidan o ‘rin
olgan sohalardan sanaladi.
Termin yasalishida morfologik, sintaktik hamda semantik usullar o ‘ta
mahsuldor va faol b o ‘lib, bulam ing k o ‘m agida terminologik tarkib mutta-
sil boyib, taraqqiy etmoqda.
0 ‘zbek tili terminlarining aksariyatini motivlangan, y a’ni so‘z-term in
lar (qo‘shimchalar bilan yasalgan), term in-qo‘shma so‘zlar, termin-birik-
malar hamda semantik (asosan metaforik) ko ‘chim asosida hosil qilingan
term inlar tashkil qiladi. Shu bilan bir qatorda, terminlarning salmoqli
qismi motivlanmagan, y a ’ni o ‘zbek tilining o ‘z sodda so‘zlari, o ‘zlash-
malar, termin-kalkalar va antrponimlardan metonimik k o ‘chim vositasida
voqelangan.
So‘z turkumlari nuqtayi nazaridan o ‘zbek tili terminologiyasi asosan ot,
sifat, ravish va fe’l so‘z turkumlariga oid so‘zlardan iborat. Shak-shubha-
siz, ot-terminlar o ‘zbek tenninlogiyasining poydevorini tashkil etadi. Ayni
paytda, sifat turkumiga daxldor so‘zlaming terminologik leksika tarkibi
taraqqiyotidagi о ‘mi salmoqli ekanligini ham yoddan chiqarmaslik lozim.
Fe’l-terminlar ham o ‘zbek terminologiyasining sezilarli ulushi sanaladi.
0 ‘zbek tilida morfologik usul bilan termin yasalishi umumadabiy til
leksik birliklarini hosil qiluvchi ayni so‘z yasovchi qo‘shimchalar hamda
so‘z yasovchi qolip (model)lar yordamida amalga oshiriladi.
Affiksal termin yasalishi umumadabiy so‘zlaming hosil qilinishi sing
ari juda qadimdan yetakchi va sermahsul usul hisoblanadi. 0 ‘z vaqtida
M ahmud K oshg‘ariy, Mahmud Zamaxshariy, Ibn Muhanna lug‘atlarida,
XIII-XIV asrlarda turkiy til grammatikasiga doir arab tilida yaratilgan
risolalarda, Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida o ‘zbek
(turkiy) tili so‘z yasalishi vositalari va yo ‘llari haqida qimmatli m a’lumo-
tlar keltirilgan edi.
Hozirgi paytda o ‘zbek tili so ‘z yasalishi masalasiga tegishli ilmiy ad-
abiyotlarda so‘z yasovchi affikslarining to ‘la tarkibi m a’lum darajada tar-
tibga solingan.
62
Do'stlaringiz bilan baham: |
