Ўзбек тили ва адабиёти кафедраси шахсий режалари

Мавзу: NAVOIY ASARLARINING SHARHLANISHI


Ma’ruza rejasi
1.Navoiy asarlariga tuzilgan lug’atlar.
2.“Xamsa” dostonlari syujetlari asosidagi xalq kitoblari matni.
3.“Xamsa” dostonlarining turlicha talqinlari.
4.“Xamsa” dostonlarining zamonaviy nasriy bayonlari.


Tayanch tushunchalar: “Xamsa”nusxalari, lug’atlar, poygir, hoshiya, kollofon.
O’quv mashg’ulotining maqsadi: Talabalarga Navoiy asarlari sharhlari haqida ma’lumot beriladi.
O’quv faoliyatining natijasi
1. Navoiy asarlariga tuzilgan lug’atlar haqida tushunchaga ega bo’ladilar
2. “Xamsa” dostonlari syujetlari asosidagi xalq kitoblari matni
xususida ma’lumot oladilar
3. “Xamsa” dostonlarining turlicha talqinlari bilan tanishadilar.
MA’RUZA MATNI

Xalqimizning ma’naviyatini ulug’ mutafakkir bobomiz Alisher Navoiy ijodiyoti, ayniqsa, uning «Xamsa» - qomusiy asarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Albatta, Alisher Navoiy asarlarini asl holida o’qib, undan ma’naviy huzurlanish, ma’nolaridan, ohang va badiiy san’atlaridan zavqlanish kerak. Buning o’rnini biror tabdil, sharh bosolmaydi. Biroq bugungi o’quvchi va Navoiy yashagan zamon o’rtasida besh yarim asrlik masofa yotibdi. Qolaversa, bu masofani bartaraf etishni yanada qiyinlashtiradigan zamon bilan aloqador boshqa to’siqlar ham borki, ularni engib o’tmay, o’quvchining Navoiy merosi, ma’naviyatiga yo’l topishi amri mahol. Shu bois «Xamsa» dostonlarini soddalashtirib o’quvchiga etkazish, nasriylashtirib tushuntirish, ommalashtirish, zamonaviylashtirish, bu ulug’ ma’naviyat xazinasidan qisman bo’lsa-da o’quvchini bahramand qilish maqsadlarida o’tgan ikki asrlik tarix davomida ular asosida bir necha bor nasriy qissalar, nasriy bayonlar, tabdillar yaratilgan. Demak, zamonaviy tabdillar, sharhlar ko’magisiz maxsus tayyorgarligi bo’lmagan o’quvchining Navoiy asarlarini bevosita qabul qilishi qiyin. Tabdil, nasriy bayon yoki sharh o’quvchi oldida ulkan to’siq bo’lib yotgan Navoiygacha bo’lgan masofani bartaraf etib, uni asliyatga yaqinlashtiradigan muhim va foydali yo’ldir.

Navoiy asarlari asliyati va bugungi o’quvchi imkoniyatlari orasidagi farqlar haqida gapirganda birinchi galda davr bilan bog’liq tildagi o’zgarishlarni qayd etish mumkin. Ikkinchidan, Navoiy o’z ijodida arxaik so’zlar, arabiy va forsiy so’z va izofalardan mumtoz adabiyotga mansub boshqa shoirlarga nisbatan ham ancha keng foydalangan. Uchinchidan, baytlardagi ko’p ma’nolilik, ularning asosan majoz va ramzlarga qurilganligi ularni baytma-bayt sharhlashni, mutaxassisning juda ko’p izohlar bilan o’quvchiga ko’makka kelishini talab qiladi. To’rtinchidan, Navoiy asarlari asl mohiyatini idrok etish uchun o’quvchi avvalo u mansub bo’lgan maslak, u e’tiqod qo’ygan haqiqatlardan xabardor bo’lishi kerak. Bir so’z bilan aytganda, bularning bari Navoiy asarlari asliyatini bugungi o’quvchiga jiddiy sharhlab, nasriylashtirib taqdim etishni taqozo etadi. O’tgan ikki asr mobaynida aynan ana shu sabablarga ko’ra «Xamsa» dostonlarining turli shakl va saviyada yaratilgan bir necha nasriy tabdillari maydonga keldi. To’g’ri, XIX asrda Navoiy «Xamsa» si dostonlari asosida yaratilgan dastlabki nasriy qissalarni asliyatning to’la ma’nodagi muqobillari, tabdillari deb atash mushkul, sho’rolar davrida paydo bo’lgan eng so’nggi nasriy bayonlar ilmiyligi, mukammalligi bilan bunday muqobillikka davogar bo’la olsa-da, biroq ular ham o’sha zamon mafkurasi ta’sirida muayyan mahdudliklardan xoli emas. Shu nuqtai nazardan bugungi kunda mazkur talqinlarni ham qayta ko’rib chiqish ehtiyoji borligi sezilmoqda.
Navoiy asarlariga tuzilgan lug’atlarni 3 turga ajratish mumkin:
I. Umumiy asarlarga tuzilgan lug’atlar
II. Muayyan asarlar materiallari qo’llanilgan lug’atlar
III. Navoiy asarlari qo’lyozmalaridagi lug’atlar
Navoiy asarlari Navoiyning hayotlik davridagi turkiy va forsiy xalqlar yashaydigan juda ko’p mamlakatlarga tarqalgan va izdoshlar paydo etgan edi.Uning vafotidan so’ng Navoiy asarlarining ixlosmandlari orta bordi, uning ajoyib ijodi va tili xalqlarni borgan sari ko’proq maftun eta bordi. Uning asarlarini ko’paytirish, uslubiga ergashish, til xususiyatlarini o’rganish davom etdi, Navoiy asarlari yuzasidan turli hajm va variantlarda lug’atchalar tuzila boshlandi. XVI asr boshida yaratilgan turkiy-forsiy «Badoe’ul lug’at», 1759-1760 yillar Mirza Mahdixon tomonidan tuzilgan turkiy-forsiy «Sangloh» lug’ati, 1862 yilda Fath Alixon tuzgan «Kitobi lug’ati atrokiya», 1849 yilda Navoiy devonidagi qiyin so’zlar izohi uchun tuzilgan «Farhangi hazrat mir Alisher mulaqqab ba al Navoiy» lug’atlarini umumiy asarlarga tuzilgan lug’atlar sirasiga kiritish mumkin. Aynan, Navoiy «Xamsa» siga tuzilgan alohida qo’lyozma lug’atlar ham uchraydi. Yoki Navoiy asarlariga she’riy lug’atlar ham tuzilganligi fakti ahamiyatga molikdir.
Navoiy asarlari materiallari foydalanilgan lug’atlarda Navoiy asarlari lug’at uchun maxsus ob’ekt bo’lmay, balki material bergan, xolos. Shunga qaramay, bunday lug’atlarni tuzishda ham Navoiy asarlari, «Xamsa» materiallaridan foydalanilgan bo’lsa-da, ularning Navoiy dostonlarini nasriylashtirishda o’rni bor. Bunday lug’atlarga misol qilib 1552 yilda kitobat qilingan «Abushqa», boburiylar davrida yaratilgan turkiy-forsiy «Lug’ati Turkiy» larni aytish mumkin.
Navoiy asarlari qo’lyozmalaridagi lug’atlarga Navoiy asarlari, aniqrog’i «Xamsa»si qo’lyozmalaridagi matni atrofiga hoshiyalarga yozilgan lug’atlarni kiritish mumkin. Bunday lug’atlarga matndagi bir qism so’zlar ayni o’rinda izohlanib ketilaveradi. Masalan, 1845-48 yillarda ko’chirilgan qo’lyozmada noma’lum shaxs tomonidan «Xamsa» ning uch dostoni – «Sab’ai sayyor», «Layli va Majnun» hamda «Saddi Iskandariy»larda uchragan qiyin so’zlarni tushuntirish uchun shunday lug’at yaratilgan (q.: O’zR FAShI, №7863; Xamsa bo halli lug’at, 1985, 592.-634b). Bunday lug’atning qulayligi matndagi tushunilishi qiyin so’zlar ma’nosini, ayni o’rinda, hoshiyada izohlashdir. Lekin cheklanganligi ham bor: bunday lug’at bir yoki nari borsa undan nusxa ko’chirilgan boshqa nusxa doirasida qolib ketadi. Lekin yuqoridagi tur lug’atlardan farqli ravishda, qo’lyozmadagi bunday lug’atlarda matn talqini kuchliroq aks etadi. Chunki bunda matnga yondashgan kotib yoki muayyan shaxs didi, matn va uni tashkil qilgan so’zlarga munosabati, so’z ma’nolari tarixi yaqqolroq ko’zga tashlanadi.
Qo’lyozmalardagi lug’atlarni matn talqini nuqtai nazaridan o’rganishda bir necha jihatlarga e’tibor qaratish lozim bo’ladi:
- lug’atning joylashish o’rnining o’ziga yarasha ahamiyati mavjud bo’lib, matn talqini bilan ko’p jihatdan bog’lanadi. Qo’lyozmalardagi lug’atlarning bir qo’lyozma doirasida, «Xamsa» ning barcha dostonlariga birdek tuzilishi holati kam uchraydi. Hatto, «Xamsa» ning bir dostoniga boshidan oxirigacha tuzilgan lug’atlar ham yo’q hisobi.
Nasriy bayonchilik, tabdil, badiiy asarni nazmdan nasrga o’tkazish an’anasi ham adabiyotimizdagi ko’pgina boshqa hodisalar singari uzoq o’tmishga borib taqaladi. XIX asr boshida Navoiy dostonlari nasriy bayonlarining dastlabki namunalari Xorazmda adib Umar Boqiy tomonidan yaratildi. Bu esa Navoiy dostonlarini falsafiy «murakkab» adabiyotdan – «sodda» adabiyotga janrdan janrga tarjima qilishning ilk namunasi edi.
Umar Boqiy XVIII asrning ikkinchi yarmi iva XIX asrning boshlarida Kiromiy, Roqim, Nishotiy, Andalib, Munis kabi shoirlarga zamondosh bo’lib Xorazmda ijod etgan. Umar Boqiy haqida bizgacha nihoyatda kam ma’lumot etib kelgan bo’lsa-da, biroq u haqda va uning Navoiy dostonlari asosida yaratgan «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun» qissalari olimlarimiz tomonidan ma’lum darajada o’rganilgan.
“Sab’ai sayyor” ning nasriy bayoni Inoyat Maxsum tomonidan amalga oshirilib, 1977 yil asliyatsiz, alohida kitob holida chop etilgan. 1991 yili bu nasriy bayon asliyat bilan birga qayta nashr etilgan. 2006 yilda esa qisqartirilgan muqaddima boblari to’ldirilib lotin yozuvida asliyat bilan yonma-yon qayta nashr qilindi.
Qayd etganimizdek “Saddi Iskandariy”ning nasriy ifodasi ham shoirning 500 yillik yubileyi arafasida Inoyat Maxsumov va Yunus Latif tomonidan tuzib chiqilib, 1940,1941 yillarda asliyat bilan yonma-yon nashr etilgan edi. Bu nasriy bayon 1978 yili Inoyat Maxsumov tomonidan qayta to’ldirilib, asliyatsiz, alohida kitob holida qayta chop etilgan. 1991 yili esa bu tabdil Mavjuda Hamidova tomonidan qayta to’ldirilib, muqaddima boblar ham tabdil etilib, asliyat bilan birga nashr etildi. 2006 yilda esa bu nashr lotin yozuvida asliyat bilan birga yana qayta chop etildi.
70 yillarda “Xamsa” nasriy tabdillarining bir muncha maromiga etkazilganligi va ularning alohida kitoblar holida nashr etilishi navoiyshunoslik fanida bajarilgan nihoyatda katta bir vazifa edi.
Nasriy bayonlarning o’sha yillarda katta-katta qisqartmalar bilan nashr etilishi salbiy hodisa sifatida ko’pchilikka o’sha davrda ham ma’qul bo’lmagan.
1981 yil adabiyotshunos olim Najmiddin Komilov bu qusurni biroz tanqid qilib o’tgan:
“Bu hol qandaydir noxush odat tusiga kirib bormoqda “Xamsa” dostonlarining nasriy nashrlarini ko’zdan kechirganimizda “Hayrat ul-abror”dan 21 bob, “Farhod va Shirin”dan 8 bob, “Layli va Majnun”dan 6 bob, “Sab’ai sayyor”dan 9 bob, “Saddi Iskandariy”dan 9 bob, xullas, jami 53 bob tushirib qoldirilganligini ko’ramiz. Demak, yaxlit bir doston hajmidagi matn tashlab ketilgan... Agar “xudo”, “din”, “imon” so’zlari uchraydigan asarlarni hadeb tashlayversak yoki “qisqartirib” tashlasak, unda “Iliada”ni, “Shoh Edip”ni, “Ilohiy komediya”ni umuman o’qimasligimiz kerak”.⁹²
Darhaqiqat, muqaddima qism, shuningdek, ba’zi o’rinlarda boshqa boblarning qisqartirilishi bu nashrlarning eng katta kamchiligi edi. Xususan : “Hayratu-l-abror” dostoni 70 yillar nashrida XII bobdan boshlab nasriylashtirilgan va unda muqaddima qismdan boshqa qisqartirilgan boblar ham mavjud. Qisqartirilgan boblar: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XXV, XXIX, XXXIX, LI, LIII, LV, LXI boblar bo’lib, jami 23 bobdan iborat. Dostondagi muqaddima boblar singari keyingi qisqartirilgan boblar ham asosan tasavvuf, din, ilohiyotga aloqador, shoh va shahzodalar madhidagi boblar bo’lganligi uchun nasriylashtirilmagan.
“Farhod va Shirin” dostoni VI bobdan boshlab nasriylashtirilgan, I, II, III, IV, V muqaddima boblar va Husayn Bayqaro madhidagi X bob hamda shahzoda Badiuzzamon madhidagi XI boblar (jami 7 bob) qisqartirilgan. 1989 yilgi nasriy bayonning asliyat bilan birga chop etilgan nashrida ham aynan shunday. 2006 yilgi lotin yozuvidagi nashrida esa barcha qisqartirilgan boblar to’ldirilib, nasriylashtirilgan va asliyat bilan yonma-yon bir jild ostida chop etilgan.
“Layli va Majnun” dostoni nasriy bayoni V bobdan boshlanadi va unda jami 6 bob qisqartirilgan bo’lib, ular: I, II, III, IV – kirish boblar hamda sulton Husayn madhidagi VII bobdir. 1990 yil nashrida ham nasriy bayondagi qisqargan boblar, parchalar to’ldirilmagan,biroq asliyatga muqaddima qism, ya’ni I, II, III, IV boblar ham kiritilgan. 2006 yilgi lotin yozuvidagi nashri barcha nashrladan ko’ra ancha mukammal bo’lib, barcha qisqartirilgan boblar to’ldirilib, nasriylashtirilib asliyat bilan bir jild ostida qayta nashr qilindi.
Nihoyat, 1991 yilda nashr etilgan “Sab’ai sayyor” oldingilardan farqli o’laroq, asliyat ham, tabdil ham to’liq holda chop etilgan birinchi dostondir. Dostonni ilmiy-tanqidiy matn asosida qiyoslab Inoyat Maxsum tomonidan 70 yillarda amalga oshirilgan nasriy matnini qaytadan tahrir etib, to’ldirib nashrga tayyorlovchi S. Hasanov. Bu nashr 2006 yili qisqartirilgan boblari ham nasriylashtirilib lotin yozuvida asliyat bilan birga qayta nashr qilingan.
“Saddi Iskandariy” esa asliyat ham, nasriy bayon ham birinchi marta to’liq holda chop etilgan birinchi dostondir. Nashr 1991 yilda amalga oshirilgan. Dostonni ilmiy-tanqidiy matn asosida qiyoslab va nasriy bayonini qaytadan to’ldirib nashrga tayyorlovchi Mavjuda Hamidova.⁹³ Bu nasriy bayon bo’yicha 2000 yilda Abduvohid Hayitov o’zining nomzodlik dissertatsiyasida nasriy tabdildagi b’zi bir nuqsonlarni aytib o’tgan va xato-kamchiliklarini qayta tahrir qilib chiqqan, lekin bu tahrir kitob holida chop etilmagan.⁹⁴ 2006 yilgi nashri ham aynan 1991 yilgi nashri bilan bir xil.
Xullas, Navoiy dostonlari nasriy bayonlarini qisqartmasiz to’liq holda berish an’anasi “Sab’ai sayyor” va “Saddi Iskandariy” bayonlaridan, ya’ni 1991 yildan boshlandi, deb qayd etib qo’yish mumkin.
Guvohi bo’ldikki, dastlabki uch dostonning saksoninchi yillar oxiri to’qsoninchi yillar boshidagi nasriy bayonlari yuzasidan navbatdagi to’ldirishlar qilishga ulgurilmagan va ular zudlik bilan avvalgi holaticha nashr etilgan. Lotin yozuvidagi 2006 yilgi nashrlari esa ancha mukammal nashr bo’lib, barcha dostonlardagi qisqartirilgan boblar to’ldirilib, nasriylashtirilib asliyat bilan birga bir jild ostida kitobxonlarga taqdim etilgan.
Urushdan keyingi davrdan to bugungi kunimizgacha ulug’ shoir ijodini o’rganish, tadqiq va targ’ib etish ishlari aslo susaymaganligini , navoiyshunoslarimiz ana shu mobaynda bu yo’nalish bo’yicha nihoyatda samarali va muhim ishlarni amalga oshirganliklarini yuqorida guvohi bo’ldik. Darhaqiqat, bu ilmiy jihatdan nihoyatda qimmatli faoliyat edi. Faqat bu ishlarning umumiy bir kamchiligi mafkuraviy jihatdan chegaralanganligi, kommunistik mafkura qolipiga solinganligi edi, xolos. Mustaqillik davrida qilingan ishlar esa bu kamchiliklardan xoli mukammal bir ish edi. Har qanday talqin o’z davri va asliyat davri o’rtasidagi bir ko’prik, vositadir. Tabdil o’z davri tafakkur tarzi, ehtiyoj va talablari nuqtai nazaridan asliyatni talqin etadi. Boshqacharoq aytganda, talqin asliyatga suyangan holda barcha xomashyoni o’z davridan oladi, shu bois unga davriylik nafasi urib qoladi, davr, dunyoqarash o’zgarishi munosabati bilan, germenevtik qonuniyatlar ham shuni tasdiqlaydiki, boshqa talqinga, asliyatga nisbatan o’sha davr tafakkur tarziga muvofiq keladigan munosabatga ehtiyoj seziladi.
Mustaqillik davrida “Xamsa” dostonlarining nasriy bayonlari amalga oshirilgan muhim yirik tadqiqotlardan yana biri Anvar Hojiahmedovning qisqartirilgan nasriy nashridir.
Navoiy “Xamsa”si dostonlarini osonroq tushunish uchun o’tgan asrda qilingan ishlarni yuqorida ko’rib chiqdik. “Xamsa”ning mukammal nasriy matnlari tuzilib keng tirajda nashr qilinganligini guvohi bo’ldik. Ammo o’quvchilar, litsey va kollej talabalari hamda ulug’ shoirning ko’p sonli muxlislari uchun bu mukammal nasriy nashrlar ham og’irlik qilayapdi. Har xolda yoshlarimizning ko’plari “Xamsa” dostonlari mazmunidan xabardor emaslar. Shularni hisobga olgan holda Anvar Hojiahmedov Navoiy “Xamsa”si dostonlarining asosiy mazmunlarinigina ixcham tarzda bayon qilingan kitobchalar va ularning barchasini to’plab bitta kitob holida taqdim etdi.
Nashr etilgan asarlarning kirish va xulosa qismlari tushirib qoldirilgan, asardagi cho’zilib ketgan ba’zi o’rinlar: manzaralar, monologlar ixchamlashtirilgan. Bu xil yondashish dostonlarning to’liq tushunilishiga imkon bermaydi. Ular haqida keng ma’lumot hosil qilish uchun dostonlarning to’liq nasriy bayoni, qolaversa, albatta Navoiy dostonlarining o’zi bilan mukammal tarzda tanishish lozim. Ushbu kitob esa dostonlar mazmunini osonroq tushunib olishga yordam beradi, xolos.
Bu ish buyuk mutafakkir shoir, alloma va davlat arbobi Alisher Navoiy tavalludining tabarruk 570 yilligi munosabati bilan 2010 yil lotin yozuvida nashr etilgan.
Anvar Hojiahmedov nashrining o’ziga xos xususiyati – u ham Ayniy nashridek “Xamsa”ning besh dostonini o’z ichiga qamrab oladi. Nasriylashtirish borasida unda Ayniyga, Umar Boqiyga va baytma-bayt qilingan nasriy ifodalarg xos bo’lgan xususiyatlar ham ko’zga tashlanadi. Lekin A.Hojiahmedov nashrining o’tgan asr nasriy talqinlaridan keskin farq qilib turadigan bir jihati – unda bugungi kun nafasi ufirib turibdi, u muayyan mahdudliklardan xoli bir nasriy talqindir.
Bu nasriy talqin bugungi kun tafakkur tarzi, istiqlol davriga xos ijtimoiy mentalitet bilan bog’liq germenevtik qonuniyatlar asosida talqin etilgan.