‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi a. N. V aliyev

3.  Perspektivada  soyalar yasash
Buyum  tuzilishi,  hajm i  to ‘g‘risidagi  m a’lum otlarning  aniq  b o ‘- 
lishi  uning  qanday  darajada  yoritilganligiga  bog‘liq  b o ‘ladi.  Agar 
faqat  yorug‘lik b o ‘lib  soya b o ‘lmasa yoki faqat  zulm at  (qorong‘ilik) 
b o ‘lib  yorug‘lik  b o ‘lmasa,  oddiy  ko‘z  orqali  hech  bir  narsani  k o ‘ra 
olish va  tasaw ur  qilish  m um kin  bo‘lmasdi.
Tasviriy  san ’atda  rassom lar  yorug‘likning  tushish  yo ‘nalishi  va 
yorug‘lik  kuchiga  katta  aham iyat  beradilar.  M asalan,  jahldo r  kishi
141

---

rasm ini  c h iza y o tg a n d a   y o ru g ‘Iik  n u ri  ja g ‘  o stid an   y o ‘n aitirilsa, 
asardan  k o ‘zlangan  ruhiy  holat  samarali  ochib  berilgan  b o ‘ladi.
B uyum ning  to ‘g ‘ri  qurilgan  perspektivasi  uning  tuzilishi  haqida 
m a ’lum ot  beradi.  Biroq,  uning  perspektiv  tasvirida  yorug1 va  soyani 
aql bilan bajarish buyum  yaqqolligini sezilarli darajada oshiradi.  Shun- 
day  ekan,  yorug‘-soyadan  aql  bilan  foydalanish  rassomga  qiziqarli 
va  murakkab  kom pozitsion yechim  topa  olish  imkoniyatini beradi.
Bizni  o ‘rab  turgan  fazoda  yorug‘lik  nuri  to ‘g ‘ri  chiziq  bo'ylab 
tara lad i.  Y o ru g ‘lik  n u ri  b u yu m n in g   u n g a  q arab  tu rg an   to m o n i 
(qismi)ni  yoritadi.  Y oritilmagan  qismi  esa  shaxsiy soya  hisoblanadi. 
Yorug‘lik  nurining  buyum ga urinishidan  shaxsiy  soyaning  chegarasi 
hosil  b o ‘ladi.  U shbu  chegara buyum ning yoritilgan va yoritilmagan 
(shaxsiy  soya)  qism larini  ajratuvchi  chiziq  hisoblanadi.  A na  shu 
chiziqning  yorug'lik  yo'nalishi  b o ‘yicha  biror  tekislik  yoki  sirtdagi 
proyeksiyasi  b u y u m n in g   tu shu vch i  soyasi  hisoblanadi.  Shuning 
uchun  buyum ning  tushgan  soyasini  aniqlashdan  oldin uning  shaxsiy 
soyasini  yasash  kerak.  Buyumning  o ‘z  sirtidagi  soyasi  uning  atrofi- 
dagi  narsalardan  qaytgan  nurlar ta ’sirida  kuchsizlanadi.  Shu  sababli 
buyum ning  tushgan  soyasi  uning  shaxsiy  soyasidan  to ‘qroq b o ‘ladi. 
B undan  tashqari  yo rug‘lik  nuri jism   sirtiga  nisbatan  turli  burchak 
ostida b o ‘ladi.  Shuning  uchu n jism  sirtining  turli  qismlari yorug‘lik 
q u w atin i  turli  m iq dord a  qabul  qiladi.  N atijada  aylanish  sirtlarida 
yoritilgan va soya  qismlari  orasida  keskin  chegara  chiziq  bo‘lmaydi. 
Yorug‘lik  nuri va sirt  norm ali  orasidagi  o ‘lchangan burchak  nurning 
sirt bilan  hosil  qilgan  burchagi  hisoblanadi.  Soyaning bir qator fizik 
xususiyatlaridan,  yuqorida  ta ’kidlangandek,  rassomlar keng  foydala- 
nadilar  (7.21-rasm,  a).
M arkaziy va parallel  proyeksiyalarda  soya  sof geometrik  nuqtayi 
nazardan  bajariladi  (havoiy perspektivadan  tashqari).  Soyaning  fizik 
xususiyatlari  hisobga  olinmaydi  (7.21-rasm,  b).
Soya yasashda  asosan  ikkita yoritish  m anbayidan  foydalaniladi.