‘zbek ist n respublikasi

Tayanch iboralar

Valuta tizimi, deviz, xalqaro kredit, jahon valuta tizimi, to'lov balansi, to'lov balansining tarkibi, passiv savdo balansi, xorijiy investitsiyalar, to'lov balansini tarkibga solish, deflatsion siyosat, devalvatsiya, valuta cheklovlari, valuta kursi, spot kurs, forvard kurs, kross kurs, xalqaro hisob-kitoblar, importyor, eksportyor, akkreditiv, inkasso, kliring, xalqaro kredit, valuta siyosati, deviz siyosati.
Nazorat va muhokama uchun savollar

1. 
   Valuta munosabatlari va ularning huquqiy asoslarini yoriting.
   
2. 
   Valuta operatsiyalari va ularni boshqarish tartibi nimalardan iborat?
   
3. 
   Xalqaro moliya va kapital bozori va ularning tahlili nimalardan iborat?
   
4. 
   Valuta munosabatlari tizimida banklarning o'rni nimalarda namoyon bo ‘ladi ?
   
5. 
   Xalqaro valuta qonunchiligi nimalarda asoslanadi?
   
6. 
   0 ‘zbekiston Respublikasida valuta tizimini rivojlanishi bosqichlarini ko ‘rsating.
   
7. 
   Chet el valutasida kreditlash tartibi nimalardan iborat?
   
8. 
   Xalqaro hisob-kitoblar va uning Respublika tijorat banklari tomonidan ishlatiladigan asosiy shakllari nimalarda namoyom b o ‘ladi?
   

1. 
   . Sug‘urtaning iqtisodiy mohiyati, uning zarurligi funksiyalari
   

Bozor iqtisodiyoti chuqurlashishi bilan sug'urtaning iqtisodiy tizimdagi o ‘rni tubdan o 'zgarib, sug‘urta kom paniyalari bozor sharoitida to'laqonli xo'jalik subyektlariga aylanadi. Sug‘urta ishlab chiqarish munosabatlarining chambarchas qismi bo'lib nisoblanadi. Bozor iqtisodityoti sharoitida har xil risklar mavjuddir shu sababli ularni sug'urtalash kerakligi shartdir.

Sug'urta iqtisodiy tushuncha bo'lib, moliya tizimi bilan bog'liqdir. Moliya kabi, sug'urta pulning qiymatini o'zgarishi bilan bog'liq, chunki tegishli pul mablag'larini shakllanishi hamda ularning taqsimlanishi va qayta taqsimlanishiga ta’sir ko'rsatadi.

Sug‘urtalashning quyidagi iqtisodiy belgilarini alohida ko‘rsatish mumkin:

1. 
   Sug'urtalash jarayonida pulning qayta taqsimlanishi paydo bo'ladi, chunki u chiqarishdagi moddiy zararning oldini olish uchun riskini sug'urtalash zaruriyatidan kelib chiqadi.
   
2. 
   Sug'urtalash jarayonida pulni qayta taqsimlash munosabatlari kelib chiqadi, chunki biror bir xo'jalikda vujudga keladigan zarar oqibatini qoplash uchun boshqa zarar ko'rmagan xo'jaliklardan olingan sug'urtalash mablag'lari evaziga sug'urtalash olib boriladi.
   
3. 
   Sug'urta fondida jamg'arilgan mablag'lar o'z mulkini yoki o'z faoliyatini sug'urtalagan shaxsga qaytib keladi. Sug'urta to'lovlarining hajmi sug'urta ta ’riflari asosida belgilanadi. Sug'urta to'lov ta'riflari esa o 'z navbatida ikki qismdan tashkil etiladi: birinchi qism yuz beradigan salbiy oqibatlarni qoplash uchun mo'ljallangan.
   

Tkkinchi qismi esa sug'urtani tashkil etgan sug'urta tashkilotining xarajatlarini qoplashga sarflanadi.

Ishlab chiqarishda risklarni obvektiv va subvektiv omillar ta ’sirida muvaffaqiyatsizlikka uchragan, ishlab chiqaruvchiga zararli oqibat yuz berganda bu oqibatni tezroq bartaraf etilishiga, ishlab chiqarishni to'xtab qolmasdan rivojlanishiga imkon beradigan iqtisodiy hamda huquqiy vositalarning samarali turlaridan biri-bu risklarni sug'ur-

talashdir. Ishlab chiqaruvchining mol-mulkini intellektual va boshqa boyliklarining turli qo'shilmagan zarar, voqea-hodisalar yuz berishi tufayli vujudga kelishi mumkin bo‘lgan zarar oqibatining oldi olinishidir. Sug‘urta, ya’ni tabiiy yoki ijtimoiy sabablarga ko‘ra shaxsninig liayoti, sog'ligi yoki mol-mulkiga zarar yetish ehtimolini oldindan tutish, ana shunday zararli oqibat yuz berganida jabr qurgan tomonga zarar o ‘rnini sug'urtalovchi mab!ag‘lari hisobiga to ‘liq yoki qisman qoplab berish yc'li bilan sug'urta hodisasining salbiy oqibatlari ta ’sirini

kamaytirishga qaratilgan faoliyati sug'urtalash deb ataladi.

Shaxsiy sug‘urta inson hayotiga, m ehnat qobiliyatiga va sog‘ligiga zarar yetkanda turli risklardagi himoya qilish shakli bo‘lib hisoblanadi. Shaxsiy sug'urta shartnomasi fuqarolik-huquqiy bitim bo'lib, sug‘urta to'lovlarini undirib oüsh, sug‘urta hodisasi yuz berganda vetkazilgan zararni qoplash yoki sug'urta toMovmi qaytarish majburiyatini o ‘z zimmasif,a oladi.

Shaxsiy sug'urta shartnomalari majburiy va ixtiyoriy, uzoq va qisqa muddatga mo'ljallangan bo'lishi mumkin. Har bir sug'urtaga turi bo'yicha shartnoma tuziladi.Shaxsiy sug'urtalash quyidagi turlardan tashkil topadi:

1. 
   hayotni sug'urtalash va baxtsiz hodisalardan sug'urtalash;
   
2. 
   nikohni va boshqa tug'ilinishni sug'urtalash;
   

4. 
   bolalar hayotini sug'urtalash;
   
5. 
   guruh baxtsiz hodisalardan sug'urtalash;
   
6. 
   gumh kasalliklardan sug'urtalash va hokozo.
   

Sug'urtalash avvalo sug'urta shartnom asi tuzish bilan bosh- lanadi. Sug'urta shartnomasi tuzish u ch u n quyidagi hujjatlar talab qilinadi: shaxsiy ariza, arizada sug'urta turi, qo'shim cha kafolatlar, sug'urta summasi, sug'urta m ukofotlarini to 'lab turish m uddatlari ko'rsatiladi.

Sug'urtalashni amalga oshirish o'ziga xos muhim munosabatlarni keltirib chiqadi.

Ushbu munosabatlar sug'urtalash jarayonida ishtirok etuvchilarning

har xi! sug'urta m anfaatlari bilan b o g 'l iqdir. Bundan tashqari, sug'urtalash jarayonida vujudga keladigan munosabatlar har xil sug'ur­ talash obyektlari, sug'urtalash turlari va boshqa omillar bilan bog'liqdir. Shu munosabat bilan sug'urtalashda qo'llaniladigan barcha iboralarni to'g'ri tushunish va talqin qilish katta ahamiyatga egadir. Shundan kelib chiqib, bizning ükrimizcha quyidagi m uhim iboralarga ta ’rif berilsa, maqsadga muvofiq bo'Iur edi deb o'ylaymiz.

2. 
   . Majburiy va ixtiyoriy sug'urtani tashkil qilish tamoyillari
   

O'zbekiston iqtisodiyotida qishloq xo'jaligi katta rol o ‘ynavdi. Shu sababli ushbu sohada majburiy va ixtiyoriy qishloq xo'jaligi sug'urtalari amalga oshiriladi. Quyidagi majburiy sug‘urtalar amalga oshirilishi kerak:

• 
  tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar qaytarilishi yuzasi- dan javobgarlikni sug'urtalash;
  
• 
  qishloq xo'jalik mahsulotlari yetishtirish uchun va fyuchers shartnomalari bo'yicha berilgan avanslar qaytarilishini ta’minlash javob- garligini sug'urtalash;
  
• 
  qishloq joylarida yashovchi fuqarolarga tegishli bo‘lgan mol- mulklarni sug‘urtalash;
  
• 
  qishloq joylarida garovga qo‘yilgan mulklarni sug'urtalash;
  
• 
  qishloq joylaridagi transport egalari fuqaroligiga javobgarligini sug‘urtalash.
  

Yuqorida keltirilgan majburiy sug‘urtalashdan tashqari ixtiyoriy sug‘urtalash ham amalga oshiradi. Xususan quyidagi obyektlar ixtiyoriy ravishda sug'urtalanishi mumkin:

• 
  qishloq xo'jaligi ekinlari hosilini sug‘urtalash;
  
• 
  ekinlarni qazib qayta ekish, qo‘shimcha ekishni sug'urtalash;
  
• 
  qishloq xo ‘jaligi korxonalarining chorva mollarini sug'urtalash;
  
• 
  qishloq xo'jaligi korxonalari asosiy vositalarini sug'urtalash;
  
• 
  tabiiy pichanzorlar, o'tloqlar, tutzorlarni sug'urtalash;
  
• 
  pillani sug'urtalash;
  
• 
  bog' va uzumzorlar hosilini do'ldan sug'urtalash;
  
• 
  qishloq xo'jaligi korxonalari, fermer, dehqon xo'jaliklari mol- mulkini sug'urtalash;
  
• 
  fuqarolar tomorqasi va ekinzorlarini sug'urtalash va hokazo.
  

Majburiy sug'urtalashning yana bir turi bo'lib tijorat banklari tomonidan qishloq xo'jaligi ishlab chiqaruvchilari uchun ajratiladigan, qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishni rivojlantirish, qishloq xo'jaligi sohasidagi loyihalarni amalga oshirishga qaratilgan kreditlarni sug'ur­ talash hisoblanadi. Sug'urta obyektlari bo'lib qishloq xo'jaligi korxo- nasi tomonidan olingan kredit mablag'larini tijorat bankiga o'z vaqtida qaytarilmasliligi uchun yuz beradigan javobgarlik sanaladi. Sug'urta hodisasi bo'lib tijorat bankidan olingan kreditning garov bilan ta’min- lanmagan qismini o 'z vaqtida qaytarilmasligi hisoblanadi. Sug'urta

summasi sug‘urtalovchi javobgarligining shartnomada ko‘zda tutilgan darajasiga ko‘ra belgilanadi. Kredit o ‘z vaqtida to ‘Ia yoki qisman qaytarilmaganda sug‘urtalovchi yoki uning vakili qaytarilish muddati yetib kelgan kundan boshlab uch kun ichida sug'urta hodisasi yuz berganligini tasdiqlovchi hujyatlarni taqdim etadi. Ushbu hujjatlar asosida sug‘urta dalolatnomasi tuziladi. Banklar riski va tavakkalchilikning oldini olish, uni boshqarish maqsadlari uchun katta mablag‘lar sarflaydi. Bunday tadbirlar banklarning bevosita o ‘zlari tomonidan yoki riskni maxsus sug‘urta kompaniyalarida sug‘urta yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. 0 ‘zbekistondagi sug‘urta kompaniyalari tom onidan bank faoliyati sohasidagi g‘ayri qonuniy harakatlardan sug‘urtalashning asosiy qoidalari endi ishlab chiqarilmoqda.

Shuning uchun ham rivojlangan mamlakatlar tajribasini o'rganish diqqatga sazovordir. Jumladan Buyuk Britaniyaning Lloyd sug‘urta assotsiatsiyasi tom onidan ishlab chiqilgan b an k larn i kom pleks sug‘urtalash V W va kompyuter sohasidagi risklar tufayli yetkazilgan zararning qoplanishi ko‘zda tutilgan:

1. 
   bank xodimlari tomonidan qaysi maqsadida sodir etilgan g‘ayri qonuniy harakatlari tufayli sug‘urtalanuvchiga yetkazilgan zararni qoplab berilishi:
   
2. 
   Qalbaki to'lov hujjat, soxta imzolar, soxta cheklar va boshqa soxta hujjatlar qabul qilinishi tufayli taqdim etilishi oqibatida sug'urta- lanuvchiga yetgan zararni sug'urtalash va h.k.
   
3. 
   Plastik kartochkalardan foydalanish bilan bog‘liq riskdan sug‘ur- talash. Bizning m am lakatim izda bu sohada am alda sug'urtalash kompaniyalari tomonidan taklif etilayotgan sug‘urta xizmati turi plastik kartochkalar yo‘qotib qo'yilishini sug‘urtalashdan iborat. 0 ‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar tufayli mamlakatimizda tad- birkorlik sohasi rivojlanmoqda. Lekin bu soha katta risklar bilan bog‘liqdir. Shuning uchun ham tadbirkorlik riskini sug‘urtalash ishlarini olib borish kerak. Tadbirkorlik sohasidagi moliyaviy riskni sug‘urtalash yuzasidan shartnoma tuzish paytida sug'urtalovchi sug'urtalanuvchiga quyidagi voqealar bilan bog‘liq zararlarni to ‘liq yoki qisman qoplash- likni o'z zimmasiga oladi;
   
   1. 
      ko'zda tutilgan hodisalar tufayli ishlab chiqarishni to ‘xtab qolishi yoki qisqarishi;
      
   2. 
      bankrotlik yuz berishi;
      

4. 
   bitim b o ‘yicha k red i to r sanaluvchi h a m k o r to m o n id a n shartnoma majburiyatlarini bajarilmasligi va h.k.
   
5. 
   Yana bir sug'urtalashni turi boiib javobgarlikni sug'urtalash hisoblanadi. Bunday sug'urtalash sug‘urta faoliyatining alohida sohasi
   

bo‘lib, mamlakatimiz sug‘urta bozorida yangi sug‘urta xizmatidir. Sug‘urtaning ushbu turi obyekti bo‘lib sug‘urtalovchining shartno- masiz yoki shartnoma asosida majburiyatlari bo‘yicha uchinchi shaxslar mulkiga yoki shaxsga yetkazilgan zarar uchun javobgarligi hisoblanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi fuqarolik kodeksining 9 18-moddasida javob­ garlikni sug‘urta qilishning asosiy qoidalari belgilangan. Ushbu kodeksning ko'rsatilgan moddasida aytilishicha:

«Boshqa shaxslarning hayoti, sog'ligi, yoki mol-mulkiga zarar yetkazilishi oqibatida yuzaga keladigan majburiyatlar yuzasidan javobgarlik xavfini sug‘urta qilish shartnomasi bo‘yicha sug‘urta qil- diruvchining o ‘zining yoki bunday javobgarlik yuklanishi mumkin bo‘lgan boshqa shaxsning javobgarlik xavfi sug‘urtalanishi mumkin. Zarar yetkazganlik uchun javobgarlik xavfi sug‘urtalangan shaxs sug‘urta sharnomasida ko‘rsatilishi lozim. Agar bu shaxs shartnomada ko'rsatilmagan bo‘lsa, sug‘urta qildiruvchining o ‘zining javobgarlik xavfi sug‘urtalangan hisoblanadi.

0 ‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 919—920- moddalarida shuningdek, javobgarlikni sug‘urtalash ko'rinishlaridan bo'lib sanaluvchi shartnoma bo ‘yicha javobgarlikni hamda tadbirkorlik xavfini sug‘urtalash haqidagi qoidalar ko‘zda tutilgan. Bulardan tashqari sug'urta bozorida fuqarolik javobgarligini, kasbiy javobgarlikni, majburiyatlar bajarilmaganligi tufayli yuz bergan javobgarlikni va boshqa turdagi javobgarliklarni sug‘urtalash hoilari ham uchraydi. Javobgarlikni sug'urtalash ixtiyoriy shartnoma tuzish yoki majburiy sug‘urtalash yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Bunday sug'urta shartnornasining o ‘ziga xos xususiyati, bunday shartnoma zarar ko‘rishi mumkin bo'lgan uchinchi shaxs foydasiga tuziladi va zarar sug‘urta hodisasi yuz berganda talablar bevosita m anfaat oluvchi shaxs tom onidan ham sug‘urtalovchiga ham bildirilishi mumkin. Tibbiy sug‘urtada sug‘urta hodisasi yuz berganda sug'urta badallari hisobidan jam g‘arilgan mablag'lar va oldini olish tadbirlarni moliyalashtirish mablag‘lari hisobidan tibbiy yordam olishlikning kafolatlashdan iborat. Tibbiy sug‘urta obyekti bo'lib, sug'urta hodisasi yuz berganda tibbiy yordam ko‘rsatish bilan bog‘liq xarajatlar tarzidagi sug‘urta tavakkal- chiligi hisoblanadi. Sug‘urta hodisasi bo'lib shartnoma olganda bo'lgan davr davomida sug'urtalangan shaxsni o'tkir surunkali kasalliklar, jarohatlanish, zaharlanish, boshqa turdagi baxtsiz hodisalar tufayli

maslahat-profilaktik, davolash va boshqa turdagi yordamlar olish maqsadida tibbiyot muassasasiga murojaat qiiishi sabablanadi. Davlat ijtimoiy sug‘urtalash m ehnat munosabatlari b o ‘lib fuqarolarning jismoniy va aqliy qobiliyatlarini ro'yobga chiqarilishi jarayonida xodim hamda ish beruvchi o ‘rtasidagi mehnat to‘g‘risidagi qonunlar bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar hisoblanadi. Ishiab chiqa- rishda yuz bergan baxtsiz hodisalar yoki kasb kasalligiga chalinish oqibatida yiiz bergan moddiy zarar deganda sog'liqqa zarar yetgan holda xodim yo‘qotgan ish haqi, uning muayyan qismini qoplash, qo'shimcha harajatlarni qoplash, bir yo'la qoplanadigan nafaqa berish, m a’naviy zararni qoplash kabilardan iborat bo‘ladi. Xodim vafot etgan taqdirda esa, ushbu xarajatlar uning mehnatga yaroqsiz qaramog'ida bo'lib kelgan oila a ’zolariga to'lanadi (xotini yoki bolalariga). Sug‘ur- talovchi tomonidan to‘lanishi lozim bo‘lgan sug‘urta mukofoti (badali) yillik ish haqi fondiga nisbatan foizlarda, sug‘urtalovchi tomonidan belgilangan ta’riflarga muvofiq belgilanadi. Xulosa qiiib aytish m um - kinki, sug'urtalash jarayoni muhim va uni to ‘g‘ri tashkil etish esa o ‘z navbatida mamlakatda ishiab chiqarishni uzluksizligini ta ’minlaydi.

3.