Ўзбек дипломатияси тарихидан


I КИ СМ . И Л М И Й ОЧЕРКЛАР



Download 11,99 Mb.
Pdf ko'rish
bet6/184
Sana19.12.2022
Hajmi11,99 Mb.
#890942
TuriДиплом
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   184
Bog'liq
O`zbek diplomatiyasi tarixidan

I КИ СМ . И Л М И Й ОЧЕРКЛАР
Ў ЗБЕК Э Л Ч И Л И К А Л О Қ А Л А Р И Н И Н Г
Т А Р И Х И Й И Л Д И ЗЛ А Р И
Ўзбек элчилик муносабатлари нин г маънавий асосларини, унинг 
ўзига хос хусусиятларини аниқлаш учун биз биринчи навбатда уч 
м и н г й и л л и к та р и х га эга бўлган қ а д и м и й д а в л а т ч и л и г и м и з 
анъаналарига мурожаат қилиш им из лозим бўлади.
Т у р к и сто н сар ҳад л ари д аги и к к и б у ю к д арё - А м у ва С и р
ҳавзаларида Х итойдаги Хуанхэ ва Я н ц зи , Ҳ и н д и стон д аги Ҳ и н д
ва Ганг, И рок д аги Ф урот ва Д аж ла, М и ердаги Н ил ҳавзаларида 
қад кўтарган бую к ц и ви л и зац и ял ар б и л ан бир вақтда сугорм а- 
ў тр о қ ч и л и кка асосл ан ган м ад ан и й ҳаёт куртаклари барг ёзган , 
у н и н г зам и р и д а бундан неча м и н г й и л л ар аввал қадим ги илк 
д авлатлар вужудга келган. Бу ҳакда бизгача етиб келган ёзма 
м анбаларда қуйидагиларни ўқийм из: “ Х оразм ликлар, - деб ёзади 
Абу Р айҳон Б еруний ў зи н и н г б ундан м и н г йил олд ин б и ти л ган
1 Jcopyn б о қ и я ” китобид а, - Х оразм га од ам лар ж ой л аш а б о ш - 
л аган и д ан тари х олар эд и лар, бу И ск ан д ар д ан тў қ қ и з ю з с а к со н
й ил и л гари бўлган э д и ” 1. Д е м а к , бу вақтд а, я ъ н и м и лод д ан
қ а р и й б 1300 й и л и л гар и , бун д ай қ а р а га н д а , 3300 й и л аввал 
Х оразм за м и н и д а д астл аб ки д авл атч и л и ги м и зга асос со л и н ган
эк ан . Б еруний бу ерда қадим ги халқларда м авж уд бўлган та қ - 
в и м - к а л е н д а р л а р ҳ а қ и д а м а ъ л у м о т б е р а ё т и б д и . Т а қ в и м -
к а л е н д а р ь э с а ф а қ а т г и н а м ад а н и й ҳаёт қ а р о р то п га н е р д а, 
м уайян тар т и б -и н ти зо м ва қ о н у н -қ о и д а га асосл ан ган д авл ат­
ч и ли к атрибутлари ўрнатилган ж ойда вужудга к ел и ш и м ум кин. 
Б е р у н и й бу қ а д и м г и д а в л а т н и н г қ а й с и қ а в м г а т а а л л у қ л и
б ў л га н л и ги ҳ а қ и д а ҳам ўз ф и к р -м у л о ҳ а з а л а р и н и б аён э т и б
кетган. “ Ш у вақтда, - деб ёзади у, - К айхусрав Х оразм га кўчиб, 
турк п о д ш о қ л ар и усти д ан ҳ у к м р о н л и ги н и ю р ги зган эди. Бу 
воқеа Х оразм га одам ж ой л аш и ш и д ан тўқсон и к к и йил кей и н
б ўлди” 2. Бу воқ еа, Б еруний ҳисобича, тахм и н ан м илоддан 1200 
й ил м уқадд ам рўй б е р га н. Б ую к а л л о м а н и н г та ъ к и д л а ш и га
/. 
Абу Райҳон Беруний. Танлаиган асарлар. 1-жилд. «ФАН»
нашриёти, Тот., 1968. 7!-бет.
2. Уша жойда.
14


қ а раганда, Х оразм да туркий ш оқлар ҳ у км рон л и ги эса ундан 
ан ч а и л гари қ а р о р то п га н . 2700 йил м уқаддам шу зам и н д а 
з а р д у ш т и й л и к н и н г м у қ а д д а с к и т о б и “ А в е с т о " б и т и л г а н . 
Подш о)у
1
ик қи л и ш , ш аҳар б арпо этиш ва китоб б итиш учун 
давлат, м уайян с и ёси й тизим мавжуд бўлмоғи л о зи м . Акс \о л д а
б у л ар н и н г б и р о н та с и ҳам вужудга к ел м ай д и , албатта. А м м о 
за м и н и м и зд а ги ан а шу кдцим ий давл атл ар ф ао л и яти та ф с и - 
л о т л а р и ҳ а қ и д а г и м а ъ л у м о т л а р н и ў зи д а м у ж а с с а м э т г а н
м аҳаллий ёзм а м ан б ал ар бизгача етиб келм аган. Б ун и н г сабаби 
ш у н д а к и , а р а б л а р Ў рта О с и ё н и заб т э т а р э к а н л а р , бу ерд а 
илгари м авж уд бўлган б арча ёзм а ё д го р л и к л а р н и й ў қ қи л и б
ю борганлар. М асал ан , Абу Райҳон Б еруний ю қорида эслатилган 
ў з а с а р и д а Қ у т а й б а и б н М у с л и м б о ш ч и л и г и д а г и а р а б
и с ти л о ч и л а р и н и н г Х оразм н и забт этгач, бу ердаги ёзм а ёдгор- 
л и к л а р г а н и с б а т а н ю р ги зган с и ё са т и ҳақи д а ш ундай ёзади : 
“ Қ утайба Х оразм хатини яхш и б и л ад и ган , у л арн и н г хабар ва 
р и во ятл ар и н и ўрганган ва б и л и м и н и бош қал арга ўргатадиган 
к и ш и л а р н и ҳ а л о к э т и б , б у тк у л й ў қ қ и л и б ю б о р г а н э д и . 
Ш у н и н г учун у (хабар ва ривоятл ар) ислом даври д ан к ей и н , 
ҳ ақи қатн и б и л и б бўлм айдиган дараж ада я ш и р и н қ о л д и ” 1. Ш у 
сабабли э н г қад и м ги д авл атч и л и к ти зи м л а р и м и з тўғрисидаги 
ёзм а м аълум отлар асосан ю нон ва хитой м анбалари ёки то ш - 
л арга ўйиб ёзи л ган б и ти к л ар о р қ а л и ги н а бизгача етиб келган, 
холос.
Ў збек д авл атч и л и к тарихи м и н г й иллар и чида ю з берган с о н - 
с а н о қ с и з в о қ еал ар , хориж дан б а л о -қ а зо д е к ё п и р и л и б келган 
ё г и й л а р н и н г х у р у ж л а р и , ю к с а л и ш ва т а н а ззу л д а в р л а р и г а
қар ам ай , узлуксиз давом этган ж араён дир. Т а б и и й к и , бу давр 
ичида д авл а тч и л и ги м и зн и н г тар к и б и й қ и с м и , у н и н г аж ралм ас 
атрибути бўлган д и п л о м а ти к м уносабатлар ҳам изчил суратда 
давом эти б келган. Тўғри, у маълум воқеалар таъ си ри д а айрим
ҳ о л л ард а с у с а й г а н , б а ъ зи в а қ т л ар д а м у в а ф ф а қ и я т с и з л и к л а р
гирдобига дуч келган, л е к и н ҳамм а вақт ўз ш акл ва м азм унида 
қад и м и й турк и й урф -од атл ар, М овароуннаҳрдаги азали й туркий 
ў тр о қ ҳамда кўч м ан ч и халкушрнинг бу соҳадаги ан ъ ан ал ар и н и
д авом қи л д и р ган , уни турли ш акл ва кўри н и ш л ард а ўзида акс 
эттириб келган.
1. Ўша асар, 72-бет.
15


Т уркистон сарҳадларида вужудга келган ва ф ао л и я т кўрсатган 
давлатлар ҳукм дорлари то м о н и д ан ам алга о ш и р и л и б кел и н ган
д и п л о м а т и к м у н о с а б а т л а р қ а д и м з а м о н л а р д а н б о ш л а б о қ
“ эл ч и л и к а л о қ а л а р и ” д еб ю ритиб к ел и н ган . Бу туш унча у зо қ
ўтм иш га эгадир.
Қ ад и м и й турки й атам ал арн и с и н ч к о в л и к б и л ан тўплаб, улар 
ю за с и д а н к е н г к ў л а м л и и з л а н и ш л а р о л и б б о р г а н т а н и ^ и
туркш ун ос-л уғатш ун ос Л .З. Б удаговнинг та ъ к и д л а ш и ч а , “ э л ч и ” 
атам аси асли д а “ э л ” , яън и халқ, қаб ила, ж ам оа сўзидан кел и б
ч и ққан б ўлиш и м ум ки н . Б ун и н г исботи учун у “ э л л а н м о қ ” - 
я р а ш м о қ , д ў с т л а ш м о қ , м о й и л б ў л м о қ , “ э л т у р м о қ ” , т и н ч , 
о со й и ш та, д ўстона, бўйсуниб яш ам о қ, “ эл б ў л м о қ ” - и тоаткор, 
с а д о қ а т л и б ў л м о қ к а б и а т а м а л а р н и к е л т и р а д и 1. У қ а д и м и й
қ ў л ё з м а л а р г а т а я н г а н ҳ о л д а , “ э л ч и ” а т а м а с и н и н г қ а т о р
кўриниш ларига эътиборни жалб этади. М асалан, ф авқулодда элчи 
- “ эл ч и й и м ахсус” , “ эл ч и й и к а б и р ” ёк и “ бую к э л ч и ” атам алари 
б илан ю ритилган бўлса, “ ўрта эл ч и " ва “ к и ч и к э л ч и " атам алари 
о р а л и қ эл чи ларга ни сб атан иш л ати л ган . “ И ш у р э л ч и ” атам аси 
эс а б о ш қ а м ам лакатга бора туриб, йўлдаги м ам л ак ат сарқад- 
л а р и д а н ў т а ё т г а н д а у н и н г ҳ у к м д о р и г а т а ш р и ф б у ю р г а н
элчиларга нисб атан қўлланилган. Ш у н и н гд ек , б о ш қ а ю ртларга 
й ў л л ан ган в а к и л га т о п ш и р и л га н в а з и ф а н и н г “ э л ч и л и к ” д еб
а т а л г а н и г а , ў за р о э л ч и л а р а л м а ш у в и н и э с а “ э л ч и л а ш м о қ ” 
атам алари б и л ан ю ри ти л ган ли ги га ҳам и ш ора қ и л а д и 2. А й н и
вақтда Л .З. Будагов «элчи» атам аси турк и й д а вл атл ар н и н г ўзаро 
м у н о с а б а т л а р и д а қ а д и м д а н қ ў л л а н и л и б к е л и н г а н “ я л а в а ч ” 
атам аси б и л ан б о ғл и қ б ўлиш и м у м ки н л и ги га ҳам эъ т и б о р н и
тортади. Бунда у м азкур иборанинг “ э л ч и ” м аъ носида и ш латилиб 
к е л и н га н л и ги и сб о ти учун “ М уҳам м ад п а й га м б а р Х у д о н и н г 
(о л л о ҳ н и н г) я л а в а ч и ” , д е ган к а л и м а н и к е л т и р а д и 3. Бу и к к и
а т а м а н и н г ў за р о б о ғл и қ л и ги ҳақи д а баҳс ю р и т и ш м у м к и н , 
албатта. А м м о “ я л авач ” сў зи н и н г “ э л ч и ” м аъ н оси да ўз вақтида 
кенг қўллан и лган и тарихдан маълум. Б у н и н г учун Х оразм ш оҳ- 
л а р - а н у ш т е ги н л а р (1097-1231) д а в р и д а ф а о л и я т к ўрсатган
э л ч и л а р н и н г “ я л а в а ч ” д е б а т а л г а н и н и , м ў ғу л л ар и с т и л о с и

Download 11,99 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   184




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish