Ўзбек дипломатияси тарихидан

/. 
Каримова Н. Темурийлар, 47-бет.
2. Ғиёсиддин Наққошнинг Хитой сафарномаси. /3- 14-бетлар.
3. Каримова
//. 
Темурийлар. 50-59-бетлар.
96

---

ки р и ти ш ” - деди. М ен унга ж авобан: “ Ҳ о қ о н -и С аъид ҳазратлари 
(Ш оҳрух) бундай ҳисобларга б ориб ўтирадиган савдогар эмаслар; 
гоҳо у к и ш и га битга ш унқррни келтириб қолсалар, ун и н г эвазига 
эл л и к м и н г динордан ҳам о р т и қ (маблағ) берадилар.
М ен С арандиб тараф ларидан секка, хутба, туҳфа ва элчилар 
олиб келаяпм ан; бу ҳол у к и ш и н и н г назарида хазинада эл ли к 
м и н г д и н о р бўлиш идан кўра ёқи м ли роқц и р” — д ед и м ” .1
А б д у р а ззо қ С а м а р қ а н д и й н и н г охирги ж у м л ас и д а н м аълум
б ўл ад и ки , э л ч и л и к н и н г асл м ақсад и Ҳ и н д и с т о н н и н г К ол и кут 
ш аҳри ҳ у км д о р и га Ш оҳрух н о м и б и л ан ў қ и л а д и га н хутбани 
етказиш эди. Қўш ни вилоятлар ораларидаги кел и ш м овчи л и кл арн и
к ў р г а н К о л и к у т в о л и й с и н и н г ў зи б у н д а й т а ш а б б у с б и л а н
Ш оҳрухга м у р о ж аат қ и л га н эд и . Б улар ҳ а қ и д а с а ф а р н о м а д а
м у ал л и ф н и н г ўзи бундай ёзади:
“ Бу х аб ар н и эш и т га н К о л и к у т во л и й си ҳар хил туҳф а ва 
совгалар туздирди ҳамда бир хабарчини Ш оҳрухга ю борди ва “бу 
бандарда жума ва и й д (нам оз)ларида ислом хутбасини ўқийдилар, 
агар онҳазрат рухсат берсалар, (хутбани у к и ш и н и н г) м уборак 
ном лари лақаблари билан азиз ва ш араф ли қилсалар” деб, арзга 
етказди” .
А б д ураззоқ бу хабар б илан К ол и кут э л ч и л а р и н и н г Ш оқрух 
ҳузурига етиб келганликлари, ш ундан сўнг Ҳ индистонга элчилик 
т а ш р и ф о т и м ў л ж ал л ан ган и ва бу эл ч и л и к к а у н и н г (А бдураз- 
зо қн и н г) ўзи бош этиб тайинланганлиги ҳақида м аълумот беради.
А б д ураззоқ С а м а р қ а н д и й н и н г с аф ар н о м аси ҳам Ғ иёсиддин 
Н а қ қ о ш н и н г Х и т о й с а ф а р н о м а с и с и н г а р и к ў п л а б т а р и х и й , 
ге о ф а ф и к , э т н о ф а ф и к маълумотларни ўзида акс этгиради.
Х усусан, д и п л о м а т и к ва с а в д о -и қ ти с о д и й а л о қ а л а р га д ои р 
маълумотлар асарн и н г аксари ят қи см и н и таш к и л этади.
Э л ч и А б д у р а з з о қ Э р о н н и н г ж а н у б и - ш а р қ и д а г и Ҳ ў р м у з 
вилояти, У м м он ярим оролидаги Қурайёт ва Қ алхот ш аҳарларидан 
ўти б , сув йўли б и л а н 1442 й и л д а Ҳ и н д и с т о н н и н г К о л и к у т
шаҳрига етиб борган. У ердан Виж аянагар шаҳрига такл и ф этилган.
В и ж а я н а г а р г а б о р и ш и г а с а б а б ш у к и , А б д у р а з з о қ қ ал и
Коликутда эканлигида Виж аянагар ҳукмдори Д ева Райа II (1422-
/. 
Ўринбоев 
А. Абдураззоқ Самарқандийнинг Ҳиндистон сафарно­
маси. 1960. 72-бет.
97

---

1446) элчи ю бориб, Ш оҳрухнинг элчисини (яъни А бдураззоқни) 
у н и н г ҳузурига ю б о р и ш л а р и н и талаб қилган.
А бдураззоқ С а м а р қ ан д и й В иж аянагарда ҳукм дор то м о н и д а н
кўп м аротаба с а р о й га т а к л и ф қ и л и н га н . У ерд а б ўлиб ўтган 
с у ҳ б а т л а р , у н г а к ў р с а т и л г а н и л т и ф о т л а р н и м у а л л и ф ўз 
к у н д а л и к л а р и д а б а т а ф с и л б а ё н э т г а н . М а зк у р э л ч и л и к д а н
и л г а р и ҳ ам Т е м у р и й л а р д а в л а т и ва Ҳ и н д и с т о н о р а с и д а
м у н о с а б а т л а р д а в о м э т и б к е л а ё т г а н э д и . 1411, 1416, 1421 
йилларда Ш и м о л и й Ҳ и н д и стон д ан эл чи л ар келганлиги м аъ л ум 1.
Ш оҳрухнинг Д е \л и га ҳукм ронлик қилган С аид Х изрхон (1414- 
1421) н о м и га й ўллаган м актуб и н и н г нусхаси Ҳ ай д ар И воғл и
том онидан тузилган мактублар маж муасидан ўрин олган2.
1414 йилда тахтга ўтирган Ҳ изрхон Ҳ и р о тга ўз э л ч и л а р и н и
йўллаб, Ш оҳрухдан у н и н г н о м и б и л ан ж ум а ва р ам азо н ийди 
н ам озл ари д а ўқи л ад и ган хутбанинг сурати н и с ў р аган .3 Ш оҳрух 
ўз н о м а с и д а Ҳ и зр х о н н и б а р ч а за ф а р л а р и б и л а н м у б о р акб о д
этади ва м актуб охи ри га хутб ан и н г м атн и н и ил ова қ и л а д и .4
Т е м у р и й ш а ҳ зо д а л а р о л и б б о р га н д и п л о м а т и к а л о қ а л а р
к ў л ам и н и н г қ а н ч ал а р к е н г э к а н л и ги у л а р н и н г хор и ж и й ҳукм - 
д орл ар ва з а м о н а н и н г етук ш ахслари б и л ан ю ритган ё зи ш м а - 
л а р и н и н г ҳози ргача сақ л ан и б қолган нусхаларидан ҳам к ў р и н и б
туради. Бу ё зи ш м а л а р асосан д у н ё н и н г турли қўлёзм а зах и р ала- 
рида сакд ан аётган м ун ш аот - хатлар м аж м уаларидан ўрин олган. 
Л е к и н а л о ҳ и д а т а ъ к и д л а ш ж о и з к и , т а р и х и й а с а р л а р д а ҳам
б а ъ за н м у ал л и ф х а т л а р н и н г м а т н и н и т ў л и қ к е л т и р га н ҳ о л - 
л а р н и ҳам учратиш м ум ки н . Б из ю қорида н о м и н и келти рган
А б д у р а ззо қ С а м а р қ а н д и й н и н г “ М атл аи с а ъ д а й н ” а с а р и ҳам
бундан м устасно эм ас.
У ш б у ё з и ш м а л а р д а н к е л и б ч и қ қ а н ҳ о л д а ў ш а п а й т д а г и
тем ури й л ар д а в р и т а р и х и й -с и ёс и й ва и қ ти со д и й м ан за р а с и н и
/. 
Амир Темур жаҳон тарихида. Париж. 1996. 106-бет.
2. Абдулҳусайн Навоий. Аснод ва макотибот-и тарихи-йи Эрон. (Аз
Темур то шоҳ Исмоил). Теҳрон. 1963. 143-145-бетлар.
3. Ҳизрхон 1399 йили Амир Темур томонидан Ҳиндистоннинг Мултон,
Лаҳор ва Дивалпур шаҳарларига ноиб этиб тайинланган эди. Кейинчалик
1414 йилда Д еҳлида ҳукм ронликни қўлга киритгандан кейин ҳам
темурийларнинг ноиби сифатида ҳукмронлик қилган. Шоҳруҳнинг хутба
матнини йўллашининг боиси ҳам шунда эди.
4. Аснод ва макотибот, 145-бет.
98

---

ҳам тасаввур эти ш м ум кин. Ш оҳрух х у км рон л и ги д авр и д а олиб 
б о р и л г а н д и п л о м а т и к ё з и ш м а л а р н и н г к ў п л и ги , у л а р н и ге о ­
г р а ф и к н у қ т а и н а з а р д а н б ў л и б ў р г а н и ш н и т а л а б э т а д и . 
Ж у м л ад ан , Х итой и м п ер ато р и Д о й М и н г ва Ш оҳрух о р а л а р и ­
д а ги д и п л о м а т и к а л о қ а л а р , х у с у с а н , ё з и ш м а л а р ж у д а ф ао л
ю ри ти л ган . У лар ҳақида б и з ю қ о р и д а, Ғ и ёси д д и н Н а қ қ о ш н и н г
Х и то й с а ф а р н о м а с и ҳақида ё зга н и м и зд а қ а й д э т и б , “ М атлаи 
С а ъ д а й н ”д а кел ти ри л ган м актуб лар м азм у н и н и ҳам ҳавола э т­
дик.
А м и р Т ем у р д и п л о м а ти я с и бўл и м и д а X IV а с р н и н г охирги 
ч ораги д а хал қар о си ёси й вази ят, с о д и р бўлган с и ё с и й воқеал ар, 
п а й д о бўлган си ёси й м у во зан ат ҳақида гап и р и б ўтдик. А м ир 
Т е м у р в а ф о т и д а н к е й и н у н и н г в о р и с л а р и о л и б б о р г а н
м у н осаб атл ард а ан ч аги н а ў зга р и ш л ар н и кузатиш м у м ки н .
Л е к и н таъкидлаш л о зи м к и , А м ир Темурга зам он д ош хориж
ҳукмдорларнинг кўпчилиги темурий шаҳзодалар даврида ҳам ҳали 
ўз сиёсатларини юритаётган эдилар ва бу ҳол темурий ҳукмдорлардан 
ўга сергаклик ва нозик дипломатияни талаб этар эди.
Т е м у р и й л а р т а ш қ и м у н о с а б а т л а р и д а г и ў з и г а х о с б и р
б о с қ и ч н и У см о н и й л ар Д ав л ати б и л ан бўлган ал о қ а л а р м ав- 
зу с и т а ш к и л э т а д и . У с м о н и й л а р Д а в л а т и , А н қ а р а ж а н г и
(1 4 0 2 й .)д а м а ғл у б и я т га у ч р а г а н л и г и г а қ а р а м а с д а н , с и ё с и й
м ай д о н д а ги ўз м ав қ е и н и т е з орад а м у стақ к ам л аб о л га н эди. 
Т е м у р и й ҳ у к м д о р л а р у л а р б и л а н м у т т а с и л а л о қ а б о г л а б
турганлар. Бу ҳақда ҳар и к к и то м о н о р аси д а ю б о р и л и б турилган 
м ак ту б л а р н и н г нусхалари д а л о л а т беради.
М аъ л ум к и , А м и р Т ем ур б и л а н у с м о н и й л ар су л то н и Б оязи д
Й и л д и р и м о р ал ари д аги н и з о н и н г саб аб л ар и д ан б и р и , Т аб ри зда 
ҳ у к м р о н л и к қ и л га н қ о р а қ у ю н л и л а р ҳ у к м д о р и Қ о р а Ю суф
Т у р к м а н (1 3 8 9 -1 4 2 0 )га у с м о н и й л а р с у л т о н и н и н г ҳ о м и й л и к
қ и л и ш и э д и 1. Қ о р а Ю с у ф г а н и с б а т а н А м и р Т е м у р д а г и
а д о в а т н и н г саб аб и ш унда э д и к и , С о ҳ и б қ и р о н Қ о р а Ю суф н и
савд о ва ҳаж к ар во н л ар и н и ғорат қ и л и ш д а ай б л ар эди. Б ун и н г 
устига, Қ о р а Ю суф А м ир Т ем ур то м о н и д а н А в н и к қалъасига 
ҳ у к м д о р э т и б т а й и н л а н га н О т л а м и ш Қ а в ч и н и с м л и ш ахсн и