Ўзбек диалектологияси

7-МАВЗУ. ҚИПЧОҚ ЛАҲЖАСИ ЛЕКСИКАСИ
Асосий саволлар:
1. Қипчоқлаҳжа ва шевалари лексикасини чуқурлаштириб ўрганиш 
масаласи.
2. Қипчоқ лаҳжа лексикасининг семантик турлари.
3. Қипчоқ лаҳжа шеваларининг лексик-стилистик қатламлари ва 
соҳалар бўйича турлари.
Таянч тушунча ва иборалар:
Ш арқий гуруҳ қипчоқ шевалари, ғарбий гуруҳ қипчоқ шевалари 
Фарғона гуруҳ қипчоқ шевалари, Жанубий гуруҳ қипчоқ шевалари, 
қипчоқ шеваларининг Ш имолий Хоразм гуруҳи, қипчоқ шеваларидаги 
умумий томонлар, тафовутлар, қипчоқлаҳжасининг семантик турлари, 
қипчоқлаҳж асининг айрим соҳалар бўйича турлари, лексик-семантик 
қатламлари.
1-асосий савол бўйича ўқитувчи мақсади: 
Қ и п ч о қ лаҳж а ва 
шеваларини гуруҳлаштиришга ҳаракат қилиш.Гуруҳлардаги лексик 
умумийлик ва хусусийликни изоҳлаш.
ИДЕНТИВ ЎҚУВ МАҚСАДЛАРИ
1.1. Қ ипчоқ лаҳжасининг гуруҳлаштирилиш сабабини изоҳлайди.
1.2. Қ ипчоқ лаҳжасини гуруҳлаштириб шарҳлайди.
1.3. Гуруҳлардаги умумийлик ва хусусийликка эътиборни қаратади.
1-асосий саволиииг баёни:
Сўзлар тилнинг ойнаси.Ш у сабабли бир гуруҳдаги шеваларнинг 
ўзаро тафовути ва умумийлиги бу соҳада кўзга аниқроқ ташланади.
Б ундай х усу си ят қ и п ч о қ лаҳ ж аси га ҳам хос б ў л ган л и ги д ан
шевашуносликда улар ҳудудий жиҳатдан гуруҳлаштириб ўрганилади.
1. Қипчоқ шеваларининг Шарқий гуруҳи (Ш арқий қипчоқдиалекги). 
С амарқанд ш аҳрининг ш арқ томони. Бекобод шаҳри ва Бекобод 
туманига қадар тарқалган қипчоқ лаҳжалари. Ж иззах вилоятининг 
асосий қисми (Бахмал, Ғаллаорол, Зомин ва б.). Сирдарё вилоятининг 
бир қисмини ўз ичига олади (X. Дониёров ва б.).
2. Ғарбий гуруҳ қипчоқ шевалари (Ғарбий қипчоқдиалекти). Ғарбий 
гуруҳ қипчоқ шевалари асосан Самарқанд шаҳридан ғарбга томон

---

қисмини ва Навоий вилоятининг асосий қисмини ўз ичига олади 
(Н. Ражабов ва б.).
Ш арқи й ва Ғарбий гуруҳ қ и п ч о қ ш евалари ўртасида маълум 
даражада тафовут мавжуд.
3. Ф арғона гуруҳ қи п ч оқ шевалари (Ф арғона водийси қи п ч оқ 
диалекти).
Бу гуруҳга кирувчи қ и п ч о қ ш евалари деярли бутун Ф арғон а 
водийсига тарқалган.Қ ипчоқ шевалари Андижон (С. Иброҳимов), 
Ш аҳрихон ва Асака атроф ларида, Т ош лоқ, Балиқчи, ш унингдек, 
Янгиқўрғон (Ф. Абдуллаев), Уйчи (А.Ю. Алиев) ва бошқа туманларда 
ҳамда Қўқон (Ш. Носиров) шаҳри атрофларида учрайди.
Бу ш евалар қо рл у қ-чи ги л ти п и д аги ш евалардан ҳам қи см ан
ф ар қ лан ад и . Ш убҳасиз ш евалардаги и н теграц и я аҳоли н и н г зич 
жойланиш и билан ҳам боғлиқ.
4. Жанубий гуруҳ қипчоқ шевалари (Ж анубий-қипчоқ диалекти). 
Бу гуруҳ шевалари Қашқадарё (Б.Жўраев, А.Ш ерматов) ва Сурхондарё 
вилоятининг катта ҳудудига, шунингдек, Тожикистоннинг жанубий 
ту м ан л ар и га тар қал ган . Бу гуруҳ қ и п ч о қ лаҳж алари ҳам худди 
Самарқанд ва Жиззах вилоятидаги қипчоқ лаҳжалари каби ўзининг 
хусусиятини сақлаб келмоқда.
5. Қ ипчоқ ш еваларининг Ш имолий Хоразм гуруҳи (Ш им олий 
Хоразм қипчоқ диалекти). Бу гуруҳ қипчоқ шевалари профессор Е.Д. 
Поливанов, Ф.А. Абдуллаев томонидан, Қорақалпоғистондаги қипчоқ 
шевалари А.Ишаев томонидан ўрганилган.