Zaxiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti

Molekulyar azotning fiksatsiyalanish mexanizmi. Molekulyar azot o’ta inert modda bo’lib, boshqa elementlar bilan juda qiyinchilik bilan kimyoviy bog’lanadi. Masalan, atmosfera azotidan ammiak olish uchun 500°S issiqlik va 350atm bosim zarur bo’ladi. Azotning biologiya usulida fiksatsiyasi esa, odatdagi sharoitda o’tadi.
Azot molekulasi 2 atomdan tuzilgan bo’lib, ular 3 ta mustaxkam bog’ orqali o’zaro birikkan. Bular σ-bog’ va π-bog’lar bo’lib, π-bog’ni uzish uchun 125 kkal energiya sarflanadi. Keyingi σ-bog’ning uzilishi uchun kamroq (63 va 37 kal) energiya sarflanadi.
Azot o’zlashtirilishi qaytarilish reaktsiyasi bo’lib, bu jarayon odatda titan, xrom, molibden, volьfram tuzlari ishtirokida oson ketadi. Kaytaruvchi vazifasini metaloorganik birikmalar, metallar gidridlari o’tashi mumkin. Molekulyar azotni o’zlashtirish faqat prokariot mikroorganizmlargagina xos xususiyatdir. Azot o’zlashtirish jarayonini mikroorganizmdagi nitrogenaza fermenta olib boradi. Bu ferment - oqsil ikkita subbirlikdan iborat bo’lib, birinchi subbirlikida 2 atom molibden va 30 atom Fe bo’lsa, ikkinchi subbirlikda fakat Fe atomlari mavjud. Azot molekulasining aktivlashishida molibden va vannadiy ishtirok etadi. Azotning fiksatsiyasining bosqichlarini quyidagicha tasvirlash mumkin:
125kal 63 kal 37kal
N ≡ N → N = N → :N - N: → :N - N: yoki
N ≡ N HN = NH H₂N - NH₂ 2 NH₃
azot diimid gidrazin ammiak
Temir bakteriyalari elektron tashuvchilar bo’lib xizmat qiladi. Bu jarayon ATF ishtirokida amalga oshadi, ATF parchalanishida ajralgan energiya molibdenning qaytarilishiga sarflanadi.
Nizrogenazaning hosil bo’lishi hujayrada Nif -plazmidalarning bo’lishiga bog’liq. Fermentni nif - plazmidlar boshqarib boradi. Azot o’zlashtirish juda katta energiya talab qiladi va bu energiyani olish uchun mikroorganizmlar yuqori o’simliklar bilan yaqin aloqada bo’ladi. O’simlik o’z navbatida energetik material bo’lib xizmat qiladi.
Azot to’plovchi boshqa mikroorganizmlar. Amerikalik olimlar Jest va Kamen azot to’plash xususiyatiga ega bo’lgan yana 19 tur bakteriyani topganlar. Ko’pchilik yog’ kislotali bijg’ituvchi va Clostridium avlodiga mansub bakteriyalar azot to’plash xususiyatiga, hatto aktinomitseglar, mog’or zamburug’lari, turushlar va ko’k-yashil suvo’tlar ham shunday xususiyatga ega. Tuproqda 30 ga yaqin azot o’zlashtiruvchi ko’k-yashil suvo’tlar topilgan.
R.Starki va P.De (1939) Xindistondagi sholipoyalardan Az. indicum ni topganlar, bu bakteriya xatto kislotali tuprokdarda kam uchraydi.
Gollandiyalik mikrobiolog Beyerink nomi bilan atalgan Az. veijirinckiae ham topilgan. Bu bakteriya ovalsimon, 2-3 nm uzunlikda, shilimshiq bo’lib, burmali koloniyalar hosil qiladi. Qariganda qizg’ish yoki to’k jigar rangga kiradi, yosh vaqtida harakatchan. Azotobakterga o’xshash 16-20 mg azot to’playdi (1g shakar hisobiga). Bu bakteriya tropik zona va Gruziya tuproqlarida uchraydi.
Gollandiyalik olim Derksa nomi bilan atalgan yana bir bakteriya -Derxia - tayoqchasimon, bir xivchinli bo’lib, koloniyasi shilimshik, qariganda sariq-qo’ng’ir rangga bo’yaladi.