|
, i • . . . •
•
A
E
lO -^ K T 6
1 A _ 12
d
bo lisnligi sababh nisbiy energiya----- = -----:------— = 10
4-10
-10
Eyad
bo‘lib, energiya o ‘zgarishlariga o ‘ta sezgir b o ‘lgan uslublar
bo‘lishligini talab etadi. Bu talabga Myossbauer usuli to ‘la mos
keladi.
57Fe yadrosini ko‘rib chiqaylik. Yemirilish sxemasi 3.14-rasmda
keltirilgan.
0.137
0,014
0
57
Co
- 1 0 %
~
90%
У
У
у r
\
'
У
’
y 2 Tw я
10 'S
и
У2
„
Ту
=270 кип
3.14-rasm.
Asosiy va birinchi uyg‘ongan holat spinlari 1/2" va 3/2" magnit kvant
soniga ko‘ra, asosiy holat
m
= +1/2;
m
= -1/2 birinchi uyg'ongan holati
esa to‘rtta +3/2, +1/2, —
3/2, —1/2 holatlarga ajraladi (3.15-rasm).
113
Magnit kvant soni tanlash qoidasiga ko‘ra? (д ш = 0,±1), ajralgan holatlar
0
‘rtasida oltita o'tish bo'lishi kerak. Tajribada o‘tishlarga mos keluvchi
Myossbauer yutilish spektri olinadi (3.16-rasm).
N
94
92
90
P
86
84
82
SO
Olingan tajriba natijalariga ko‘ra, asosiy va uyg‘ongan holatlarga mos
keluvchi o‘ta nozik ajralish energiyalari
A E
lar hamda o‘rtacha elektron
magnit maydoni kuchlanganligi Я va uyg6ongan holat magnit momenti
/ / lami aniqlash mumkin.
Щ
m
Hfe
/*'
Я
в
•
*
*
\
?
\
/
•
•
i
*
2
*
1
\
i
\ *
•
\
1
%
«
\
'■
\
•
7
«
!
1
I f
1 J
/
T |
* !
4
i
m
f
*i
i
f
M
I
i
1
f
I
1
It
*
i
i j
;
1 ■
I
i f
i
I
f
r
f
li
11
1
1
*
Si
4
-1,2
-
1,0 -0.S
-
0,6 -0,4
-0,2
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1,0 V, sm s
3.16-rasm.
V12-§. l’aund, Rebka tajribasi. Elektromagnit to‘lqinning
gravitastion maydonda siljishini aniqlash
I Jmumiy nisbiylik
nazariyasiga ko‘ra, gravitatsion maydonda spektral
ohl/.lqluming
siljishlarini aniqlash maqsadida 1960-yiIdaPaund vaRebkalar
1й|г1Ьй O'tkazdilar.
Tajribani AQSH G arvard universiteti fizika
liiborntorlynsining
balandligi 21
m
bo‘lgan minorasi ichida olib borildi.
Bu
iiilii'ни ichida
tebranishlardan qutilish va bir jinsli temperatura hosil qilish
mumkin bo‘ldi. Tajribada nur dastasi havo orqali o‘tayotganda zaiflashib
«|t>l intis I igi uchun atm osfera bosim idagi geliy bilan to ‘ldirilgan,
plustmassadan qilingan va diametri 40 sm bo‘lgan sHindrik trubadan
foydalanildi.
Gamma-nurlanishning manbayi sifatida temir kristalli bilan
bog'langan
57Fe yadrolaridan foydalanildi. Temir kristalli 37Co ni 57Fe ga
klrltllh
yo‘li bilan galvanik usulda tayyorlandi. 57Co fling yadrolari
K-
qnmrash
yo'li bilan qo‘zgatilgan 57Fe yadrolariga aylanadi va barqaror 57Fe
bilan birgalikda kristallikpanjaralarihi hosil qiladi. 57Fe yadrosidan chiqqan
gnmma-nurlar balandligi h =
21
m bo'lgan trubadan o‘tib, iSI5Fe ning
uyg'onmagan yadrolariga ega bo‘lgan temir kristallaridan iborat yutuvchi
moddaga tushadi. Yutilgan gamma-kvantlaming nisbiy soni ssintillyatsion
schctchikda qayd qilinadi.
Nisbiylik nazariyasiga ko‘ra, E y energiyali gamma kvantning gravi-
E r
tatsion massasi
m
= —
7
- bo‘lib, gamma-kvant gravitatsion maydon kuch
c~
chiziqlari bo‘ylab harakat qilganda, masalan, yuqoridan pastga tik
Er
harakatlanayotgan yorug‘lik nurining energiyasi №
mg?I = —y g H
с
qiymatga ortib qolishi kerak. Bu yerda
g -
erkin tushish tezlanishi,
H -
yorugMik kvantining bosib o'tgan yo‘li.
..............
( E_
л
Yorug‘lik kvantmmg chastotasi esa Д v =
L
.2
у
gH
ga ortadi. Agar
vAc7
yorug‘lik kvanti gravitatsion maydonga teskari yo‘nalishda (yuqoriga)
115
harakat qilayotgan bo‘lsa, uning chastotasi, aksincha, yuqoridagi qiymatga
kamayadi.
Chastota kamayganda yorug‘lik to'lqinining uzunligi ortgani uchun bu
hodisa qizil siljish deb nom olgan. Masalan, gamma-foton 1 m masofa
o‘tganda energiyasi nisbiy o‘zgarishi
Qizil siljishni o‘lchashga manba va yutgich sifatida
51 Fe
foydalinishgan.
kvant 21
m
balandlikni o‘tganda energiyasining nisbiy o‘zgarishi 2,5X10'15
ni tashkil etadi. Bu esa
Г/Еу
qiymatidan taxminan yuz marta kam. Demak,
qizil siljishni sezish uchun energiyani 10-3 Tabsolyut xatolikyoki
Г/Еу
=
5x10-16 nisbiy xatolik bilan o'lchash zarur. Bunday katta aniqlikdagi
joylanib, harorat 1
°K
aniqlikda ushlab turiladi. Sistematik xatolardan qutilish
uchun manba bilan yutgich o‘mi almashtirib turildi. Qizil siljish natijasida
buzilgan rezonans yutilish manba yoki yutgichni 0,75
mkm/s
tezlik bilan
harakatlantirish hisobiga hosil bo‘lgan Dopier siljish bilan
kompensatsiyalanib tiklandi. Ko‘p oylar davom etgan tajriba natijalari
asosida qizil siljish uchun Д
v
= (2,34 ± 0,01) • 10“15 qiymat olindi. Bu
esa nazariy hisoblashlar natijalarini tasdiqladi.
1. Radioaktivlik sharti, turlari va yemirilish qonunini aytib bering.
2. Radioaktivlikni xarakterlovchi kattaliklaming fizik ma’nolari va ular
orasidagi bogManish
(Tm, X ,
0 nimalardan ibjrat?
3. Radioaktivlikning kechikish sabablarini ayting.
4. Alfa-zarra xususiyatlari, alfa-yemirilish va saqlanish qonunlarini
tushuntiring..
YYl
9,81-y 1/я
Г_
Bu izotop uchun energiyaning nisbiy o‘zgarishi г
o‘lchashlami bajarish uchun yutgich geliy bilan toMdirilgan truba ichiga
Nazorat savollari:
116
Download Do'stlaringiz bilan baham: |
