Zarralar fizikasi

f)
= 0,823; 
(
p f ) gom
= 0,595 boMadi. Tabiiy uran uchun 
/7
= 1,34 ekanligidan (£*) 
et
>
1, (
k*)gom<
1. Bu sonlar geterogen muhitning gamogen muhitga nisbatan 
afzalligini ko‘rsatadi.
1942-yilning dekabrida C hikago (A Q Sh) universitetida E .Ferm i 
boshchiligida jahonda birinchi boshqariladigan reaktor qurildi. 1946- 
yilning dekabrida M oskva shahrida I.V.Kurchatov va A .I.A lixanov 
boshchiligida reaktor ishga tushirildi. Bu reaktorlarda sekinlatgich sifatida 
graflt, boshqarishda neytronlam i kuchli yutuvchi kadmiy yoki bordan 
yasalgan sterjenlardan foydalanilgan.
Zanjir reaksiyani boshqarishda kechikuvchi neytronlarning ahamiyati 
katta. Kechikuvchi neytronlami hisobga olib, ko'payish koeffitsientini к 
= k
0
+ kkech (bu yerda k
0
— oniy neytronlarning ko‘payish koeffitsienti)
185

---

аШУШдЯ^яНирш^И^Щ й^^^^^Ив^^^ЯН^^ю^^^д
^ ^ШшЯ^ш вт^и^^ш Ш ж Ш ^рШ мйж Ш ^Ш . ьЖиМшйШшю]
vaqt (/) bir boMinish jarayonining o ‘rtacha yashash vaqti deb ataladi. Bir 
boMinish bosqichida neytronlar soni д п = л (к-1 ) ga ortadi. Vaqt birligida 
esa neytronlar sonining ortishi:
Ю
и и И Ш
”^ = ----------
&
(5.9.14)
d
t
r
Bu tenglamadan istalgan 
t
vaqtdagi neytron sonini aniqlash uchun
н я н к ^ ш
bu yerda 
n0 -
b o sh la n g ‘ich vaqtdagi n eytronlar soni.
R eaktorda n eytronlar soni (5.9.15) form ula b o syicha eksponensial 
qonun bilan ortib boraveradi. Quvvati 
e =
2,718 m arta orttirish uchun 
k erak b o ‘ladigan v aq t z a n jir r e a k s iy a d a v r i yoki r e a k t o r d a v r i
deyiladi.
Z a n j i r r e a k s iy a n i b o s h q a r i s h d a k e c h i k u v c h i n e y t r o n l a r n i n g
aham iyati katta. A g a r kechikuvchi neytron b o ‘lm asa reaksiya 
n
ta 
avloddan s o ‘n g n ey tro n la r m iqdori, reak siy a tezligi va quv v ati kn 
m arta ortadi, y a ’ni v aqtning 
t
m om entidagi quvvati:
10 :’s, bir avlodning yashash vaqti. K echikuvchi n eytronlam i hisobga
10 s ga yaqin boMadi. (5.9.16) form uladan quvvati 
e
m arta oshirganda
2,718 = £ l0/1° 3 ; k 0 = 1,0001 hosilboM adi.
Reaksiya (&0) Гг ga p roporsional keskin otrib ketadi, b u n d a hech 
qanday qutqarish chorasini k o ‘rib boMmaydi. K echikuvchi neytronlar 
zanjir reaksiya davrini b ir necha tartibga oshirib, reaktorni boshqarish 
im koniyatini beradi. 
к = 1,001 boMganda sistem aning davri yoki neytronlar sonining 
e
« м В И 1 м н м Ш 1 В 1 1 В Ш ш Н и ^ ^ Я
186

---

shoshm asdan boshqarishga im kon beradi.
S o f yoqilg‘i m uhitda, odatda neytronlar siklining vaqti ~10-8 s ga 
teng, к = 1,1 b o ‘lganda dastlabki 1 d o n a neytron 6 m ks da 1026 ta 
neytron hosil qiladi yoki b itta boMinish 1026 boM inishni vujudga 
keltiradi. Bu t = 6 m ks oxiridagi b ir neytron sikli vaqtida 40 kg 
uranning boM inishiga tengdir. Shunday qilib, zan jir reaksiyaning 
lezligi nihoyatda katta b o ‘lib, am aliy jih a td a n energiyaning birdan 
ajralib chiqishiga - portlashiga olib boradi:
Z anjir reaksiyasining o ‘sib borishi sistem ada neytronlar k o ‘payish 
koeffitsienti bilan xarakterlanadi.
1
I