Zarralar fizikasi

2. Bevosita o‘zaro ta’sirli yadroviy reaksiya. 
Bunday reaksiyada nuklon 
yadrodagi bir yoki kocpi bilan ikkita-uchta nuklon bilan ta’sirlashadi yoki 
biror zarra almashish bilan ta ’sirlashadi deb hisoblanadi. Bu holda kompaund 
yadro hosil boMmaydi. Bunga (d, n), (d, p) uzilish reaksiyalari va (p, d), (n, 
d) ilish reaksiyalari misol b o ‘la oladi. Uzilish reaksiyasida tarkibiy qismga 
ega boMgan birlamchi zarra deytrondagi nuklonlarning biri yadro tomonidan 
«uzib» olinadi. Ilish reaksiyasida esa, aksincha, birlamchi nuklon yadrodan 
bitta nuklonni ilib oladi, deytronga aylanadi.
154

---

J. Kulon o ‘y g ‘onish. Bunda yadro oldidan uchib o4ayotgan zaiyadlangan 
/«mining kulon maydoni ta ’sirida yadro uyg‘ongan holatga d ‘tib qoladi.
4. 
B ir yoki b ir n e c h ta z a r r a la r hosil b o ‘lishi b ilan y u z b e ra d ig a n
yadroviy re ak siy a m exanizm i. Bu jarayonda birlam chi zarra energiyasi 
109 
e V
dan yuqori boMganda yadro reaksiyasi natijasida bir yoki bir nechta 
ikkilamchi zarralar hosil boMadi. Juda yuqori energiyalarda barion-antibarion 
juftlari ham hosil boMishi mumkin.
5.7.1. Y adro re ak siy alarin in g k o m p a u n d y a d ro m exanizm i
N .Bor 1936-yilda yadro tomchi m odeliga asoslanib yadroviy reaksiyalar 
nazariyasini yaratdi. U yadroviy reaksiya ikki bosqichda boMadi deb faraz 
qildi. Birinchi bosqichda a -zarra A -y ad ro -n ish o n bilan birikib kompaund 
yadro C* ni hosil qiladi, ikkinchi bosqichda uyg'ongan holatdagi kompaund 
yadro 
b
zarra chiqarib parchalanadi. Umumiy holda reaksiyani quyidagicha 
yozish mumkin:
a + A —»C*—»B + b 
(5.7.1)
Kompaund yadro yashash vaqti yadro vaqti tyad = 10~22 - 10~23 s dan 
k atta boMadi. B u n d ay boM ishligi y ad ro g a tu sh ay o tg an a - z a r r a o ‘z 
energiyasini nishon-yadro nuklonlari bilan to ‘qnashib energiyasini yo‘qotadi. 
U ning energiyasi yadrodagi nuklonning bogManish energiyasidan kichik 
boMib,qoladi va endi u nishon-yadrodan chiqib keta olmaydi. Hosil boMgan 
kompaund yadro uyg'ongan holatda boMadi. Shunisi m uhimki, kompaund 
yadro tarkibidagi bitta ham nuklon bogManish energiyasini yengib chiqib 
ketish energiyasiga ega emas.
M asalan, nishon-yadroga zarra tom onidan olib kelingan u y g ‘onish 
energiyasi 15 MeV, kompaund yadrodagi nuklonlar soni esa A = 100 boMsin. 
U holda har bir nuklonning uyg‘onish energiyasi 0,15 M eV ga teng. Nuklon 
yadrodan chiqib ketishi uchun esa uning kinetik energiyasi bogManish 
energiyasi (8 M eV) dan katta boMishi kerak.
Vaqt o ‘tishi bilan bu ortiqeha 15 
Me V
energiya kompaund yadro nuklonlari 
o ‘rtasida bir necha xil taqsim otda boMadi. Tasodifan shunday fluktuatsiya 
vaziyati vujudga keladiki, bunda yadro sirtidagi biror nuklonda yadroni tark 
eta oladigan darajada energiya yigMlib qolishi mumkin. U holda ehtimolligi 
juda kichik boMgan «bugManish» jarayoni yuz beradi va nuklon yadrodan
155

---

chiqib ketadi.
Shunday qilib, kuchli o 6zaro ta’sir uyg‘ongan yadroda nuklonlararo 
u y g 'o n ish en erg iy asin i in ten siv ra v ish d a q ay ta ta q sim la b tu rish in i 
ta’minlaydi.
K om paund yadro o ‘zin in g qanday v u ju d g a k elg an lig in i b u tu n lay
«unutgandan» so‘ng yemirilish amalga oshiriladi.
Kompaund yadroning parchalanish turi uning uyg'onish energiyasiga, 
harakat miqdori m omentiga va boshqa xarakteristikalarga bogMiq. Lekin 
kompaund yadroning parchalanish turi uning vujudga kelish jarayoniga 
bogMiq emas.
Tajribada birlamchi a va ikkilamchi