§ . Yadro esa proton va neytronlardan tashkil topgan. Agar
proton va neytronlar inersiya markazlari bir-birining ustiga tushmasa
(1.7-b rasm) yadroning dipol momenti
P'
=
Ze
§ ga teng boiadi, bu yerda
§ — zaryad simmetriya markazining yadro inersiya markazidan ogishi.
23
j ■
Nci -
toq-jufi: yadroning spini
I -
2 boiishi mumkin emas, bu yadro
1.7-§. Yadroning elektr kvadrupol momenti
5
a)
b)
1.7-rasm. a) elektr dipol; b) protonlari neytronlarga
nisbatan siljigan yadro.
I lamina yadrolarning dipol momenti nolga teng bo6lib chiqdi. Bu yadroda
proton
lar va neytronlar tekis aralashganligini bildiradi.
Dipol momenti
D:=\zp-(r)dr,
(1-7Д)
Bunda:
p if)
- inersiya markaziga nisbatan zaryad taqsimoti;
dr
-
r
ga yaqin joyda hajm elementi.
/). = 0 ekan, demak yadroda proton va neytronlar ogirlik markaziga
nisbatan ajralib turgan emas.
Yadroda protonlar soni zaryad miqdorini xarakterlaydi, lekin yadroda
/nryad taqsimotini bermaydi. Tajribalar yadro hajmida zaryad taqsimotining
slerik simmetriyadan chetga chiqish hollari borligini ko‘rsatadi. Ayniqsa,
juft-juft yadrolar spektrlarida aylanma yoiak holatlari kuzatilishi yadrolar
shaklining simmetrik holatidan chetlanishini aniq ko'rsatadi.
Ma’lumki, aylanma holat energiyalari
3
M r
(1.7.2)
/=1 ZO/
bu yerda
Mv
M2,
M3 —
bosh ocqqa harakat miqdori momenti proyeksiyasi.
/
1
,
iv L
— bosh o6qqa inersiya momenti proyeksiyasi.
M
=
hJ, A f = h2J(J+
1) ekanligini bilgan holda (1.7.2) ifoda
h i2
h21(1 + 1)
E =
----- = ------ ^
(1. 7. 3)
m
23
23
. / - 0,2,4,8... qiymatlami oladi.
Kvantlangan mikroskopik jismlar sferik simmetrik holatda aylanma
harakat qila olmaydi, aylanma harakat qilsa albatta simmetrikligi buziladi.
Shunday qilib, yadrolarda aylanma yoiaklar mavjudligi sferik holatdan
chetlanishini ko'rsatadi. Spinlari noldan farq qiluvchi yadrolar va uyg'ongan
holatlari aylanma yoiaklari kuzatiladi.
Yadroning elektr kvadrupol momenti
Q
uning muhim elektr
xususiyatlaridan biri boiib, yadro shaklini o‘rganishda katta ahamiyatga
ega. Kvadrupol moment
Q
=
2Pd=2e
5
d
ga teng. Ko‘rinib turibdiki, elektr
kvadrupol moment sirt birligida oichanadi. Oichov birligi bam (1 bam =
1024 sm2) yadroda zaryadlaming sferik simmetriklik shakldan chetlanishini
37
ifodalaydi. Yadroning elektr maydoni
E
gradient
QEjQx, QEjQy
bilan
ta’sirlashuvi tufayli vujudga kelgan yadro kvadrupol momenti
Q - jp ( r ) ( 3 i'2 - r 2)dv
(1-7.4)
ko4rinishda ifodalanadi.
Bu yerda
p(r)
- yadroning ichidagi
r
nuqtadagi zaryad zichligi,
г
щ
-
yadroning
Q
eng katta qiymatiga ega bo4ladigan
z
yo'nalish o4qiga
r
ning
proyeksiyasi.
Sferik
simmetriyaga ega bo4lgan (T )— — ( ^ )
yadrolar uehun 3
r 2
—
r 2
= 0
Q =
0. Yadro shakli
z
o6q
bo'yicha cho4zilgan bo4Isa:
3
r 2 > r
2;
Q>
0.
3
r 2 < r 2
bo4lsa yadro shakli
zyo4nalishda siqilgan bo4ladi:
a)
1.8-rasm. a) elektr kvadrupol; b) sferik yadro; d) musbat kvadrupol momentli
yadro; e) manfiy kvadrupol momentli yadro.
Q<
0 (1.8-rasm).
Yadro kvadrupol momenti tashqi (kuzatiladigan) va ichki (xususiy)
kvadrupol momentga bo4linadi. Tashqi
Q
kvadrupol moment laboratoriya
koordinat sistemasida o4lchanganiga, ichki kvadrupol
Q0
moment esa yadro
bilan birgalikda massa markazi atrofida aylanuvchi koordinatalar sistemasida
o4lchanganiga aytiladi. Yadroning kvadrupol momenti
Q
uning xususiy
kvadrupol momenti
Q0
va yadroning Z o4qqa nisbatan holati esa, o4z
navbatida, yadro spinining
(I)
shu Z o4qqa nisbatan yo4nalishi va uning
simmetriya o4qidagi proyeksiyasining qiymati ('
K)
bilan aniqlanadi (1.9-
rasm). Sferik bo4lmagan uygongan yadroning spini umumiy holda
quyidagiga teng:
38
I = K + Q
I
Download Do'stlaringiz bilan baham: |