Zarralar fizikasi

5.9.2. Zanjir reaksiyani amalga oshirish
Tabiiy uran bir jinsli blokiga, ya’ni 99,3% 238U va 0,7% 235U izotoplar 
aralashmasiga biror neytron kelib tushib, boMish sodir etsa, 2 MeV 
energiyali neytronlar hosil boMadi. Bu neytronlar:
1) Neytronlar ta’sirida 238£/ boMinish ehtimolligi 1/5, 
235U
boMinishi
182

---

mumkin, 
lekin tarkibida kam bo‘lgani uchun tabiiy uranda zanjir reaksiya 
bormaydi.
2) Fez neytronlar noelastik sochiladi, natijada energiyasini kamaytiradi, 
15 < 100 keV boMgan oraliq neytronlarga aylanadi, bu neytronlar 238U 
yndrosini bo‘la olmaydi. Lekin biroz kichik ehtimollik bilan 235U yadrosini 
boMishi m um kin. U ranning tab iiy aralashm asida oraliq neytronlar 
yordamida zanjir reaksiyasi yuz berishi mumkin emas.
3) Elastikmas sochilish natijasida neytron energiyasi kamayib boradi, 
oraliq va rezonans soha neytronlariga o ‘tadi. Bu soha neytronlari yadroga 
yutilishi natijasida radioaktiv bo‘lib,qoladi, lekin boMinmaydi. Bu soha 
neytronlarining yutilishi juda foydali, lekin zanjir reaksiyasi borishida 
xavflidir.
4) K o‘rsatilgan hamma bosqichlarda aralashmalar, bo‘linish reaksiya 
mahsulotlari va hakozo yadrolari tomonidan neytronlarning ju d a ham 
nomaqbul qamralishi yuz beradi,
5) Neytronlarning muhitdan chiqib ketishligi uning oMchiga bogMiq.
6) Hamma xavfli bosqichlardan o ‘tgan neytronlar issiq energiyaga qadar 
sekinlashadi va katta ehtimollik bilan 235
U
ning yadrolarini boMadi. Lekin 
tabiiy uran blokidagi neytronlarning b o sh lan g ‘ich m iqdorida issiq 
neytronlar juda ham ozboMganligi uchun zanjir reaksiyasini yuzagakeltira 
olmaydi.
Zanjir reaksiyasini amalga oshirish uchun:
1) Neytronlam i intensiv yutuvchi boshqa aralashmalardan tozalash 
zarur. U ndan tash q ari boM inish ja ra y o n id a hosil boMgan boshqa 
mahsulotlardan aktiv zonani o‘z vaqtida tozalab turish kerak.
2) Tez neytronlarda zanjir reaksiya borishi uchun uran yoqilgMsining 
tarkibini 235U izotoplar bilan boyitish zarur. Tajribadan maMumki, uran 
235U bilan boyffilganda 5,56% dan boshlab zanjir reaksiya boshlanganligi, 
amalda 15% dan kam boMmasligi kerak.
3) Reaksiyani amalga oshirishda rezonans sohada neytronlami rezonans 
qamrab olish (ng) jarayoni katta halaqit beradi» Shuning uchun rezonans 
sohadan tezroq issiq neytronlar sohasiga o ‘tkazish lozim.
Neytronlami sekinlashtirishda massasi neytron massasiga yaqin bo‘ lgan 
turli moddalardan - sekinlashtirgichlardan foydalaniladi.
K inetik energiyasi Tp boMgan neytron nuklonlar soni A boMgan
183

---

sekinlashtirgich yadrosi bilan to ‘qnashganda har bir to ‘qnashuvda 
neytronning energiya yo'qotishi:
Demak, sekinlatgich qancha yengil bo‘lsa, neytronlar shuncha tez 
sekinlashadi. Sekinlashtiruvchi yadro neytronlam i yutm asligi kerak. 
Sekinlatgich:
1) Suv bo‘lsa; suv tarkibidagi protonlarning neytronlar bilan ta’sirida 
deytronlar hosil bo'lishi hisobiga neytronlar suvda intensiv yutiladi;
2) Geliy