Zaripova Matluba Qulfitdinovna

Birinchidan
,  o‘tkazilgan  so‘rov  kredit  texnologiyasini  joriy  qilish 
muammosiga o‘qituvchilarning yetarli darajada katta qiziqishini va ta’lim sifatini 
oshirishga manfaatli e’tiborni aniqlab berdi.  
Ikkinchidan
,  oliy  ta’lim  umumiy  tizimining  tarkibiy  qismi  sifatida 
o‘qituvchi  kadrlar  malakasini  oshirish  va  qayta  tayyorlashning  ko‘p  bosqichli 
tizimini yaratish o‘qitishning kredit texnologiyasini joriy etishning orqaga surib 
bo‘lmaydigan vazifasi hisoblanadi.  
Uchinchidan
,  kredit  texnologiyasini  joriy  qilish  masalalari  ta’lim 
jarayonining barcha bo‘g‘inlarini tubdan va bittama-bitta qayta ko‘rib chiqishni 
talab qiladi.  
Kredit  texnologiyasining  xususiyatlari  va  o‘ziga  xos  jihatlarini 
aniqlashtirish, kredit texnologiyasiga «kirib borish»ning eng maqbul sharoitlarni 
tayyorlash  bo‘yicha  umumiy  shart-sharoitlarni  belgilash  va  har  bir 
o‘qituvchining  majburiyatlarini  aniqlash  maqsadida  o‘rnatilgan  ko‘rinishda 
universitetning har bir o‘qituvchisini «sinov» topshirishi zaruriyati ham mavjud.  
O‘qitishning kredit texnologiyasi bo‘yicha o‘quv jarayoni davomida qator 
universitetlarda  bakalavrlar  va  oliy  ma’lumotli  mutaxassislarni  tayyorlashni 
yaxshilashning  eng  maqbul  yo‘llarini  tahlil  qilish  va  qidirish  ishlari  davom 
etmoqda.  
2004  –  2005  o‘quv  yilida  tayyorlashning  barcha  mutaxassisliklari  va 
yo‘nalishlarida  ta’lim  berishning  shunday  usulidan  foydalanish  boshlandiki,  u 
o‘quv materialini o‘zlashtirishda barcha ta’lim oluvchilarda mos fanlar bo‘yicha 
o‘quv-uslubiy  majmua  (O‘UM)ning  bo‘lishini  nazarda  tutadi.  O‘quv  jarayoni 
grafigi ham an’anaviy grafikka nisbatan o‘zgartirildi.  

---

103 
 
Oliygohlarning  professor-o‘qituvchilar  tarkibining  o‘rta  maktablar 
bitiruvchilari saviyasining yaxshilanishini kutib o‘tirmasdan, talabalarda ma’lum 
tayanch  bilimlar  va  malakalarni  talab  qiluvchi  o‘qitishning  yanada  faolroq 
uslublaridan  foydalangan  holda  o‘quv  mashg‘ulotlarini  olib  borishiga  to‘g‘ri 
keldi. O‘qitish kredit texnologiyasining joriy qilinishi bir qator muhim muammo 
va  savollarni  o‘rtaga  tashladiki, ularni  hal  etish  bakalavrlar  va  oliy  ma’lumotli 
mutaxassislarni tayyorlash sifatining oshishiga olib keladi.  
Birinchi  navbatda,  ta’lim  oluvchining  o‘quv  materialini  o‘zlashtirish, 
topshiriqlarni  bajarishda  faol  individual  ishga  ruhiy  tayyorgarligi  zaruriyatini 
qayd  etib  o‘tishni  xohlardik.  Qat’iy  reglamentlashtirilgan  reyting  nazorati 
testlarni topshirishda diqqatni bir joyga jamlashni talab qiladi. O‘qituvchilar ham 
bilimlarni nazorat qilish va baholash jarayonining oshkoraligini ko‘zda tutuvchi 
ijodiy ishlar hajmining ortib ketishi muammosiga ro‘para kelishdi.  
Ko‘rsatib  o‘tilgan  qiyinchiliklarni  yengib  o‘tish  maqsadida  o‘quv  yili 
boshida  kuratorlar  tomonidan  talabalar  guruhlarida  tushuntirish  ishlari  olib 
borildi,  kredit  bo‘yicha  to‘liq  axborotni  o‘zida  jam  qilgan  o‘quv-uslubiy 
majmualar  ishlab  chiqildiki,  ular  talabaga  o‘rganilayotgan  fanning  maqsadini 
aniq  ifodalash  va  joriy  nazoratga  tayyor  turish  imkonini  beradi.  O‘rta 
maktablarda bilimlar test orqali nazorat qilishning keng ko‘lamda joriy qilinishi, 
Yagona milliy test o‘tkazishning kiritilishi ko‘rsatib o‘tilgan holatlarda vujudga 
keluvchi ruhiy to‘siqlarni olib tashlashda dastlabki shart-sharoit hisoblanadi.  
Professor-o‘qituvchilar  tarkibi  uchun  asosiy  shart  ularning  kasbiy  va 
maxsus  tayyorgarligi  darajasi  hisoblanadi,  albatta.  Mashg‘ulot  olib  borishning 
yangi tashkiliy-uslubiy usullarini qo‘llashning samaradorligiga bo‘lgan ishonch 
ham muhim omil sanaladi. Universitet o‘qituvchilarining o‘qitish va nazoratning 
eng  maqbul  uslublarini  izlash  va  ularni  takomillashtirish  masalalari  bo‘yicha 
seminar,  trening  va  anjumanlarda  ishtiroki  ta’lim-tarbiya  jarayoniga  puxta 

---

104 
 
o‘ylangan  individual  yondashuvni  ishlab  chiqishda  sezilarli  yordam  berishi 
mumkin.  
O‘qitishning kredit texnologiyasini joriy qilish o‘quv jarayonini amalga 
oshirish  (oraliq  attestatsiya,  talabalar  safidan  chiqarish,  o‘tkazish  va  tiklash 
tartibi)  borasida  bir  qator  tashkiliy  masalalarni  hal  qilishni  talab  qiladi. 
Iqtisodiyot,  moliya,  hisob  va  audit  bo‘yicha  bakalavrlar  tayyorlash 
yo‘nalishlarining  mavjud  namunaviy  o‘quv  dasturlari  fanlar  bo‘yicha  bilimlar 
nazoratining  an’anaviy  ko‘rinishlarini  (sinovlar,  imtihonlar  va  boshqalar)ni, 
shuningdek akademik kreditlar topshirishni mos kelmaslikni keltirib chiqaradi.  
Joriy  o‘quv  yilida  to‘lov  asosida  ma’lum  miqdordagi  kreditlarni  qayta 
topshirish  (takroriy  o‘qitish)  imkoniyatini  berish  uchun  rejalashtirilmagan 
xarajatlarga  muvofiq  ravishda  qo‘shimcha  mashg‘ulotlarni  joriy  qilish  zarur 
bo‘ladi.  Pedagog  va  mutaxassislarning  ma’lumotlar  bazasisiz,  shuningdek, 
oliygohdagi o‘quv jarayoni (o‘quv bo‘limi)ni tashkil etishda kafedraning tezkor 
imkoniyatlarini  kuchaytirmasdan  turib  o‘tiladigan  fanlarning  variativ  qismini 
kengaytirish  va  tayyorlashning  individual  dasturlari  bo‘yicha  sifatli  o‘quv 
jarayonini ta’minlash mumkin emas.  
O‘qitishning kredit tizimini amalga oshirishdagi muhim masala oliygoh 
moddiy-texnik  bazasi,  kommunikatsiya  vositalarining  o‘quv  jarayonini 
ta’minlashning o‘sib borayotgan talablariga mos kelishi hisoblanadi. Tahririyat-
nashriyot  bo‘limining  ish  hajmi  ham,  fanlar  bo‘yicha  o‘quv-uslubiy 
majmualarini  ko‘paytirish  xarajatlari  hamortib  bordi.  O‘quv-tarbiya  personali 
shtati ham oshirildi. Vujudga kelgan sharoitlarda oliygohning ba’zi bo‘limlarini 
ma’muriy  boshqaruvidan  boshqaruvning  bozor  usullariga  qisman  o‘tish 
maqsadga muvofiq va samarali hisoblanadi.  
Ta’lim  marketingi,  davlat,  xorijiy  va  xususiy  investitsiyalarni  jalb 
qilishning roli ortib bormoqda. Universitetning moliyaviy imkoniyatlari o‘rtacha 
yillik  yuklamani,  auditoriyadan  tashqari  soatlarni  ham  e’tiborga  olgan  holda 

---

105 
 
avvalgi  hajmda  saqlab  qolish  imkonini  berdi,  bu  esa  professor-o‘qituvchilar 
tarkibini  ta’lim  jarayonini  yanada  sermahsul,  sifatli  olib  borishga  ma’lum 
darajada rag‘batlantiradi.  
O‘quv-tarbiya  jarayonini  o‘qitishning  kredit  tizimi  sharoitida 
takomillashtirish istiqbollari yuqorida qayd etilgan muammolarni majmuaviy hal 
qilishda ko‘rinadi. Bu bosqichdagi asosiy maqsad talabalarga samarali mustaqil 
ishlash  ko‘nikmalarini  singdirish,  o‘qituvchilarning  ta’lim  faoliyati  sifatini 
oshirish va faollashtirish, bu orqali O‘zbekiston Respublikasi oliy o‘quv yurtlari 
o‘rtasida sog‘lom raqobat muhitini yaratish hisoblanadi.  
O‘quv-tarbiya  jarayonini  o‘qitishning  kredit  tizimi  sharoitida  talabalar 
mustaqil ishlarini qanday qilib samarali tashkil etish mumkin? 
Kredit texnologiyasi o‘qitishni individuallashtirishni ko‘zda tutadi, bu esa 
talabalar mustaqil ishlari (TMI)ning yuqoriroq sifat qiymatini talab qiladi. 
TMIni  tashkil  qilishda  eng  asosiysi  talabalar  mustaqil  ishlarini  yagona, 
auditoriyadan  tashqari  TMIga  ajratilmagan  uzluksiz  tizimga  bog‘lashga 
qaratilgan  o‘quv  mashg‘ulotining  (umuman  olganda  jami  o‘quv  kursining) 
maqsadli ko‘rsatmasi hisoblanadi. (TMI sxemasiga qarang). 
Talabalarning mustaqil ishlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 

 
referat,  keys-stadi,  krossvord,  masalalar,  mashqlar  yechish  kabi  uy 
vazifalarini bajarish; 

 
auditoriyadagi TMIga tayyorgarlik ko‘rish va auditoriyadagi TMIni 
o‘zini  tayyorlash,  bularning  maqsadi  o‘rganilayotgan  fan  bo‘yicha  bilimlarni 
chuqurlashtirishdir.  Uy  vazifalari  talabaning  o‘z  tomonidan  bajariladi 
(kutbxonada va hokazolarda). 
Auditoriyadagi  TMI  –  bu  talaba  va  o‘qituvchining  birgalikdagi  ishidir, 
chunki o‘quv mashg‘uloti dialog tartibda – trening, munozara, ishbilarmonlik va 
didaktik  o‘yini,  ishlanmalar  taqdimoti,  keyslar  tuzish,  individual,  guruh 
loyihalarini ishlab chiqish kabilar ko‘rinishida olib boriladi. 

---

106 
 
O‘quv  mashg‘ulotining  asosiy  maqsadi  –  bu  talabalarning  idrok  qilish 
faoliyatini  yuzaga  chiqishi  uchun  sharoitlar  yaratish.  Bu  maqsadga  quyidagi 
yo‘llar orqali erishiladi: 

 
muammoli vaziyatlar modellashtiriladi
;
 

 
mashg‘ulot  davomida  talabaga  uning  uchun  eng  qiziqarli  bo‘lgan 
o‘quv  jarayoni  ko‘rinishi  va  formasini  tanlash  imkonini  beruvchi  didaktik 
materialdan foydalaniladi; 

 
nafaqat  pirovard  natija,  balki  talabaning  o‘ylash  faoliyati  jarayoni 
ham baholanadi (to‘g‘ri – noto‘g‘ri); 

 
talabaning  topshiriqni  bajarishning  o‘z  usulini  topishga  intilishi, 
boshqalar  fikrlarini  tahlil  qila  olishi  va  umumiy  yechimga  kela  olishi 
rag‘batlantiriladi. 
O‘qituvchi  nuqtai  nazari  (talabalarga  javob  bilan  emas,  savol  bilan 
murojaat qiladi) va talabaning nuqtai nazari (idrok qilish sub’ekti, unga dunyoni 
idrok qilish roli yuklatilgan) muhim ahamiyat kasb etadi.  
Akademik  kreditlar  tuzilmasidagi  45  soatga  teng  belgilangan 
parametrlarga muvofiq, TMIga 30 soat ajratiladi. Oliygohlarda bu har 15 soatdan 
ikkiga  ajratiladi:  TMI  (uy  vazifalari)  va  talabaning  o‘qituvchi  rahbarligidagi 
mustaqil ishi ko‘rinishidagi (TO‘MI) Office hours.