Zarba Nazaryasi Reja

Zarba vaqtida asosiy dinamik kattaliklarni o’zgarishi haqidagi teorema
Aytalik, N ta moddiy nuqtalardan tashkil topgan mexanik sistema berilgan bo’lsin. Agar sistema ixtiyoriy M_v nuqtasining zarbadan oldingi va zarbadan kyoyingi tezliklarini mos ravishda v_v va u_v bilan belgilasak, zarba nazariyasining asosiy tenglamasiga ko’ra

Bu tenglama zarba vaqtida sistema harakat miqdorining o’zgarishi haqidagi teoremani ifodalaydi: zarba vaqtida sistema harakat miqdorining o’zgarishi, sistema nuqtalariga qo’yilga tashqi zarbali kuchlar impulslarining yig’indisiga teng.

Bu tenglik zarba vaqtida sistema kinetik momentining o’zgarishi haqidagi teoremani ifoadlaydi: zarba vaqtida sistema kinetik momentining biror markazga nisbatan o’zgarishi sistema nuqtalariga qo’yilgan zarbali kuchlar ispulslarining mazkur markazga nisbatan momentlarining geometrik yig’indisiga teng.

Zarba vaqtida zarbali kuchning ishi haqidagi Kelvin teoremasi
Zarba vaqtida kinetik energiyaning yo’qolishi. Karno teoremasi 6. Zarbali kuchlarning qo’zg’almas o’q atrofida aylanuvchi va tekis parallel harakatdagi jismga ta’siri
Zarba hodisasi. Zarbali kuch va zarbali kuch impul’si. Moddiy nuqtaga zarbali kuchning ta’siri. Zarbada sistema harakat miqdorining o’zgarishi xaqida teorema. Sharning qo’zg’almas sirtga urilishidagi to’g’ri zarba, elastik va elastik bo’lmagan zarbalar. Zarbadagi tiklash koeffitsiyenti va uni tajribadan aniqlash. Ikki jismning to’g’ri markaziy zarbasi. Karno teoremasi.
2.Zarbali kuchning moddiy nuqtaga ta ’siri


Ikki jism ning m arkaziy to ‘g kri zarbasi

Qo‘zg‘almas o‘qqa nisbatan aylanma harakat qilayotgan jismga zarbali kuchning

ta’siri


3.Tekis parallel harakat qilayotgan qattiq jismga zarbali kuchning ta’siri

To’g’ri burchakli Dekart koordinatalar sistemasiga nisbatan M nuqta harakatlanayotgan bo’lsin. Nuqta vaqtning t paytida radius–vektor bilan aniqlanuvchi M nuqtada, vaqtning t₁ paytida holatni egallab, radius – vektori bo’lsin (3-rasm, а).

U holda nuqta vaqt oraligida ga ko’chadi. ОММ₁ uchburchakdan quyidagini yozamiz.


K
o’chish vektori ni shu ko’chish sodir bo’ladigan vaqtga nisbati nuqtaning mazkur vaqt oraligidagi o’rtacha tezlik vektori deyiladi.
(7)
O’rtacha tezlik vektori vektor bo’yicha yo’nalgan bo’ladi. vaqt oralig’i qancha kichik qilib olinsa, nuqta harakatini xarakterlovchi kattalik shuncha aniq bo’ladi. Nuqtaning harakati to’g’risida aniq xarakteristikaga ega bo’lish uchun berilgan ondagi nuqtaning tezligi tushunchasi kiritiladi.
Nuqta o’rtacha tezlik vektorining nolga intilgandagi limiti nuqtaning berilgan ondagi tezlik (oniy tezlik ) vektori deyiladi va bilan belgilanadi:

yoki (8)

Demak, nuqtaning tezlik vektori uning radiusi – vektoridan vaqt bo’yicha olingan birinchi tartibli hosilaga teng.

Tezlik vektorining o’lchov birligi tezlik asosan yoki larda o’lchanadi.

Biror vaqt oraligida nuqta tezligi moduli va yo’nalishining o’zgarishini xarakterlovchi kattalikka tezlanish deyiladi.

Vaqtning qandaydir t paytida nuqta M holatda bo`lib tezligi , vaqtning paytida nuqta holatga kelib tezligi bo’lsin (3–расм,б). vaqt oralig’ida nuqtaning tezligi orttirma oladi. tezlik orttirmasini aniqlash uchun М<sub>1</sub> tezlik vektorini M nuqtaga o’z-o’ziga parallel ko’chirib, va tezlik vektorlari asosida parallelogram quramiz.
Parallelogramning ikkinchi tomoni tezlik orttirmasi bo`lib hisoblanadi. Shuni qayd qilish kerakki, tezlik vektori doimo traektoriyaning botiq tomoniga qarab yo’nalgan bo’ladi.
tezlik orttirmasini t ga nisbati nuqtaning o’rtacha tezlanishi deyiladi:
(9)
vektorning yo’nalishi vektorning yo’nalishi bilan bir xil bo’ladi. Nuqtaning o’rtacha tezlanish vektori ni t nolga intilgandagi limiti nuqtaning berilgan paytdagi tezlanish vektori deyiladi:
yoki (10)
Demak, nuqtaning berilgan paytdagi tezlanish vektori nuqta tezlik vektoridan vaqt bo’yicha olingan birinchi tartibli hosilasiga yoki radius–vektordan vaqt bo’yicha olingan ikkinchi tartibli hosilasiga teng.
Tezlanishning o’lchov birligi yoki , tezlanish asosan da o’lchanadi.
Agar nuqta to’g’ri chiziq bo’ylab harakatlanayotgan bo`lsa tezlanish vektori shu to’g’ri chiziq bo’ylab yo’nalgan bo’ladi. Agar traektoriya egri chiziqdan iborat bo`lsa, tezlanish vektori traektoriyaning botiq tomoniga qarab yo’nalgan bo’ladi.
Harakat koordinatalar usulida berilganda nuqtaning tezligi .

Harakat koordinatalar usulida berilganda nuqta tezligining moduli va yo’nalishini aniqlaymiz.

N
uqta qonuniyat bo’yicha harakatlanayotgan bo’lsin.
Koordinata o’qlarining birlik vektorlarini bilan belgilab, М nuqtani koordinata boshi O nuqta bilan tutashtirib radius- vektorini o’tkazamiz (4-rasm).
Рaralellepipedning yasovchilarini Охуz koordinata o’qlariga parallel yo’naltiramiz. U holda radius-vektor va tezlik vektorining koordinata o’qlaridagi proeksiyalari quyidagi ko’rinishda yoziladi.

(11)
(12)
(8) ni e‘tiborga olib (11) tenglikdan vaqt bo’yicha hosila olamiz.

(13)
(12) va (13) larning birlik vektorlari oldidagi koeffisentlar o’zaro tengligidan quyiidagilarni hosil qilamiz.
(14)
(14) tezlik vektorining koordinata o’qlaridagi proeksiyalarini ifodalaydi.
Shunday qilib, nuqta tezligining biror qo’zg’almas Dekart koordinata o’qidagi proeksiyasi, nuqtaning shu o’qqa mos koordinatasidan vaqt bo’yicha olingan birinchi hosilasiga teng.
Nuqta tezligining koordinata o’qlaridagi proeksiyalari ma‘lum bo’lsa, uning moduli va yo’nalishi quyidagi formulalar orqali aniqlanadi.
(15) (16)

Egri chiziqli notekis harakatda nuqta tezligining moduli ham yo’nalishi ham o’zgaradi. Nuqta Охyz koordinata sistemasiga nisbatan notekis egri chiziqli harakat qilayotgan bo’lsin (5-rasm,a). Nuqtaning traektoriyada egallagan bir necha ketma ket holatlariga mos tezliklarning barchasini miqdor va yo’nalishlarini o’zgartirmay biror О₁ qutbga keltiraylik (5-rasm, б).

Bu holda tezlik vektorining uchlarini tutashtirishda hosil bo’lgan СD egri chiziq nuqta tezligining godografi deyiladi.
Ixtiyoriy О₁ хyz koordinata sistemasi olib СD tezlik godografini unga parallel qilib ko’chiramiz (5-rasm,в). Tezlik godografi ixtiyoriy N nuqtasining radius-vektori tezlikdan iborat bo’ladi. Godograf nuqtasining koordinatalari tegishlicha x₁, y₁, z₁ bo’lsin., u holda:
(17)
Bu tenglamalar tezlik godografining parametrik tenglamalarini ifodalaydi.


Xulosa
XVIII asrda buyuk mexanik olimlaming tinimsiz izlanishlari buyuk kashfiyotlari XIX asrda mexanikaning у ana bir yangi bo’limi “Amaliy mexanika”ning yaratilishiga zamin yaratdi. Akademik M.V.Ostrogradskiy (1801-1862) ms analetik mexanika maltabi asoschisi, hisoblanadi. U noustuvor bog’lanishlarga o’matilgan jism harakatiki o’rganishga mimkin bo’lgan ko’chish prinspini qo’llab yangi usul o’ylab topdi va bu prinspni umumiy zarba nazariyasiga qo’lladi. M.V.Ostrogradskiy Gamintondan alohida mehanikaning asosiy prinsiplaridan bin bo’lgan “Eng kam harakatlanish prinsipi (Prinsip naimenshego deystviya)”ni yaratdi. Shuningdek, u gidromexanika, elastiklik nazariyasi, balistika va pedagogic faoliyatda ham juda samarali mexnat qilgan mexanik olimlardan biridir. Mashrur rus matematigi va mexanigi P.L.Chebishev (1821-1894) mashina-mexanizmlar nazariyasi yonalishining asoschisi hisoblanadi. Funksiyalar nazariyasi, sonlar nazariyasi, ehtimollar nazariyasi sohalarida yangidan yangi kashfiyotlar qilgan olim 40 dan ortiq yangi mexanizmlar yaratib, ulaming nazariy ishlash prinspini asoslab berdi. P.L.Chebshev yangi mexanizmlar nazariyasini va kostruksiyalarini ishlab chiqib, aylanma harakati to’g’ri chiziqli ilgarilanma harakatga aylantirish mexanizmi kabi mashinasozlik, avtomatika soxalarida hozirda ham keng qo’lanilyotganmexanizmlami yaratdi. A.M.Lyapunov (1857-1918) ms matematigi va mexanigi P.L.Chebshevning eng iqtidorli shogirdlaidan biri sanaladi. U tomonidan mexanikaning eng muhim ikki masalasi; l)qo’zg’almas o’q atrofida telis aylanma harakat qilayotgan bir jismli suyuqlikning harakat fo’rmulalari; 2) mexanik sistema harakati ustivorlik masalalari; boyicha izlanishlar olib borilgan. A.M. Lyapunov tomonidan qaralgan 1-masa astronomiya vat osmon jism lari mexanikasiga taalluqli bo’lib, aylanma xarakat«flilayotgan suyuqlik xarakati fo’rmalari orqali olim Quyosh sistemasidagi planetalar xarakatni, Quyosh sistemasining xosil bo’lishini, yulduzlar va boshqa osmon jismlarining paydo bo’lish jarayonini taxlil qilgan. U tomonidan ko’rilgan ikkinchi masala esa zamonaviy mashinasozlik, ayniqsa aviasiya sohasida uchish vaqtidagi samaliyot ustivoriigini boholash masalasini yechishda hozirgacha boshqa olimlar tomonidan qo’llanilib kelmoqda. S.V.Kovalevskaya (1850-1891) Eyler va Lagranjdan so’ng qattiq jismlar dinamikasi, qo’zg’almas nuqta atrofidagi qattiq jism aylanma harakati bo’yicha yangi fundamental natijalar olishga erishdi. N.E.Jukovskiy (1847-1921)-Moskva Davlat Universiteti va Meskva oily texnika bo’lim yurtlari professori, zamonaviy nazariy va amaliy aerodinamika asoschisi hisoblanadi. U gidromexanika, aerodinamika sohasida samarali faoliyat yuritib, “Suyuq jimlar kinematikasi” (1876 yil), “Kirxgof usulining ko’rinishlari ” (1890 yil), “gidroblik zarba haqida” kabi ilmiy aloslar yozgan. N.E.Jukovskiy harakatlanayotgan suyuqlikda tezlik va tezlanishni aniqlash, suyuqlik oqimi harakatini o’rganishning yangi usulini qo’llash, suv quvurida gidravlik zarba hosil bolish nazariyasi, samolyot qanoti nazariyasi, Jukovskiy m 20 teoremasi ( havoda ko’tarish kuchi haqida) kabi mexanikaning eng muhim ilmiy kashfiyotlari muallifidir. Uning izlanishlari asosida yangi zamonaviy samolyot konstruksiyalari yasaldi, uning rahbarligida Markaziy aerogidro’dinamika ilmiy tekshirish instituti tashkil qilindi. N.E.Jukoviskiy-“ms aviasiyasi otasi” nomiga sazovor bo’lgan buyuk mexanik olimdir.