Zamonaviy ta‟lim tizimini rivojlantirish va unga qaratilgan kreativ g„oyalar, takliflar va yechimlar

“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA UNGA QARATILGAN KREATIV G„OYALAR, 
TAKLIFLAR VA YECHIMLAR” MAVZUSIDAGI 37-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ON-LINE 
KONFERENSIYASI 
www
.
bestpublication.
uz
730 
O„ZBEK TILI LEKSIKASINING TARIXI 
 
Usubaliyeva Ra„noxon Yo„lchiyevna 
Toshkent viloyati Bekobod tumani 
19-DMTT Direktori 
 
Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida uning barcha bo‘limlarida, jumladan, leksikasida 
ham o‘zgarishlar yuz beradi. Bunda tildagi ba‘zi so‘zlar eskirib, iste‘moldan-ishlatilishdan 
chiqib ketadi yoki yangi tushunchalarni nomlovchi so‘zlar paydo bo‘ladi. Bu hodisalar 
tilning leksik tarkibini 2 qatlamga ajratishni taqazo etadi: 
1. Zamonaviy qatlam (neytral qatlam). 
2. Eskirgan qatlam. 
3. Yangi qatlam. 
Zamonaviy qatlam. Bu qatlam o‘zbek tili leksikasining asosiy qatlami bo‘lib, uni 
umumxalq 
leksikasiga 
– ishlatilish doirasi chegaralanmagan leksikaga oid 
so‘zlar, shuningdek, atamalar, kasb-hunarga doir so‘zlar tashkil etadi. Bu qatlamdagi so‘zlar 
yangilik bo‘yog‘iga ham, eskilik bo‘yog‘iga ham ega bo‘lmaydi. 
Zamonaviy qatlamda so‘zlarning nutqda ko‘p yoki kam ishlatilishi, barcha kishilarning 
ishlatishi yoki ma‘lum guruh kishilari nutqidagina ishlatilishi asosga olinmaydi. 
Demak, yangilik va eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lmagan so‘zlar eskirgan qatlam. So‘z 
ifodalaydigan predmet yoki tushuncha hayotda yo‘qolishi, yoki ularning ma‘nosini 
ifodalaydigan boshqa so‘zlarning paydo bo‘lishi munosabati bilan ayrim so‘zlar asta-sekin 
qo‘llanilmay unutila boradi. Ular nutqda kam qo‘llanadi. Ularning ba‘zilarini tushunish 
mumkin, ayrimlarini ko‘pchilik tushunmaydi, ular badiiy va ilmiy adabiyotlarda qo‘llansa, 
izoh talab etadi. Eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar eskirgan leksika deyiladi. Eskirgan 
leksika 2 turga ajratiladi: 
1.
Tarixiy so‘zlar yoki istorizmlar. 
2.
Arxaik so‘zlar yoki arxaizmlar. 
Tarixiy so‘zlar o‘tmishdagi narsa va hodisalarning nomi bo‘lgan, ammo hozir eskirib 
qolgan so‘zlar tarixiy so‘zlar deyiladi. Tarixiy so‘zlar jamiyatda yo‘q bo‘lib ketgan narsalar, 
shaxslar haqida gap borganda qo‘llaniladi. Hozirgi tilda ularning sinonimii yo‘q. Masalan: 
foytun, yasovul, taxt, kanizak, dinor (tilla pul), chaqirim (1 km), tosh (8 chaqirim – 8 km), 
gaz (71 sm), botmon (176, 128 kg), misqol (4,25 g.), miri (5 tiyin). 
Ba‘zi so‘zlar til taraqqiyoti davomida turli xil narsalarni ifodalaydigan bo‘lib qoladi. 
Bunday so‘zlarning bir ma‘nosi eskirsa, ikkinchi xil ma‘nosi zamonaviy qatlamda 
ishlatiladi. 
Masalan: 
boy
so‘zining ma‘nosini qiyoslang: 
Boy Yo‘lchini zimdan kuzatdi (Oybek). 
Sen boy bo‘laman deb nima ishlarni qilmading, oqibati nima bo‘ldi?
Arxaik so‘zlar. Hozir mavjud bo‘lgan narsa-hodisalarning eskirib qolgan nomlari 
arxaik so‘zlar deyiladi. Arxaik so‘zlar yig‘indisi arxaizmlar deyiladi. Arxaizm – grekcha 
so‘z bo‘lib, archaios – «qadimgi» degan ma‘noni bildiradi. 

---