Zamonaviy ta‟lim tizimini rivojlantirish va unga qaratilgan kreativ g„oyalar, takliflar va yechimlar

“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA UNGA QARATILGAN KREATIV G„OYALAR, 
TAKLIFLAR VA YECHIMLAR” MAVZUSIDAGI 37-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ON-LINE 
KONFERENSIYASI 
www
.
bestpublication.
uz
569 
4. Kompleks birikmalar o‘simlik va hayvonot olamida muhim rol o‘ynaydi. Uzoq vaqt 
mobaynida o9‘simlik, hayvonot va odam organizmida kimyoviy jihatdan biologik 
sistemalar bunyodga kelgan. Bularning ko‘pchiligini metal organik birikmalar tashkil qiladi. 
Tirik organizmlarda uchraydigan eng sodda komplekslar metallarning aminokislotalar bilan 
hosil qilgan komplekslaridan iboratdir. Ular tarkibidagi aminokislota ikki dentalli ligand 
vazifasini bajaradi. Ularning formulalarini quyidagicha yozish mumkin: 
R
O
CH
C
O
N
Me
2+
O C
O
CH
N
H
2
R
H
2
Bu birikmada ligand o‘zining tabiati jihatidan besh a‘zoli qilib, bidentat birikma 
yotganligi yuqoridagi formuladan ko‘rinib turibdi. Bu kompleks birikmalarning barqarorligi 
quyidagi tartibda oshib boradi: 
Ca
2+
< Mg
2+
< Mn
2+
< Fe
2+
< Co
2+
< Zn
2+
2+
2+ 
Bu metallardan organizmning boshqa murakkab birikmalari xlorofil va gemoglabinlar 
hosil bo‘ladi. Vitaminlarning ba‘zilari kompleks birikmalar tarkibiga kiradi. Ular tirik 
organizm hayotida muhim ahamiyatga ega. Akademik A. A. Grenberg tashabbusi bilan 
professor M. A. Azizov rahbarligida Toshkentda biologik jihatdan faol bo‘lgan kompleks 
birikmalar o‘rganishga kirishildi. Ligandlar sifatida aminokislotalar markaziy atom sifatida 
kobalt, temir, rux kabi metallardan foydalanildi. Sintez qilingan kompleks birikmalarning 
ko‘pchiligi tibbiyot uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan dorivor priparatlardir. Masalan: 
nikotin kislota va kobalt (II) xloriddan hosil qilingan modda ,,koalid― va [Pt(NH
3
)
2
Cl
2
] 
tarkibli kompleks birikmasi sariq qon kasalligini davolashda zaruriy dori sifatida 
ishlatilmoqda. 
Koordinasion birikmalarning kimyoviy reaksiyaga kirishish kinetikasi asosida ularni 
‖inert‖ va ‖labil‖ komplekslar deb ikki gruppaga ajratiladi. Labil kompleks ion reaksion 
muhit bilan dinamik muvozanatda turadi. Ularda ligandlararo almashinish reaksiyalari tez 
sodir bo‘ladi. Inert kompleks ionida bunday reaksiyalar sust boradi. Lekin cho‘kma hosil 
bo‘ladigan, ligand parchalanadigan reaksiyalar va assosiyalanish hamda oksidlanish-
qaytarilish reaksiyalari-inert komplekslarda ham tez sodir bo‘lishi mumkin. 
Inert va labil tushunchalarini kompleksning barqaror va beqaror tushunchalari bilan 
aralashtirib yubormaslik kerak. Barqaror va beqaror tushunchalarni ionning termodinamika 
jihatidan mustahkamligini ifodalaydi. Masalan, [Co(NH
3
)
6
]
3+
tarkibli inert koordinasion ion 
kislotali muhitda termodinamik jihatdan beqaror bo‘lib, uning turg‘unlik konstantasi 
K=3,2
.
10
10
ga teng. Lekin, [HgJ
4
]
2-
tarkibli labil koordinasion ionning eritmada juda 
barqaror, uning turg‘unlik konstantasi juda katta (K=2,4
.
10
29
). 
Ba‘zi koordinasion birikmalar (masalan, Al va Cu ning asitelasetonatlari, ferrosen va 
boshqalar) qizdirilganda ham parchalanmay haydaladi. Bu va shunga o‘xshash hodisalar gaz 
fazada ham koordinasion birikmalar hosil bo‘lishidan darak beradi. Mass. spektrometriya 
usuli yordamida aniqlanishicha MgCl
2
650
0
C da sublimatlanganida gaz holda MgCl
2
dan 

---