Zamonaviy ta‟lim tizimini rivojlantirish va unga qaratilgan kreativ g„oyalar, takliflar va yechimlar

“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA UNGA QARATILGAN KREATIV G„OYALAR, 
TAKLIFLAR VA YECHIMLAR” MAVZUSIDAGI 37-SONLI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ON-LINE 
KONFERENSIYASI 
www
.
bestpublication.
uz
568 
birgalashib gеmoglobin xosil qiladi. Gеmoglobin oqsil modda globin va 
prostеtik gruppa – gеmdan iborat. Gеm esa protoporfirin bilan koordinatsion 
bog‘ vositasida bog‘langan tеmir (II) ionini tutgan komplеks birikmadir. 
Gеmoglobin CO tasirida o‘z amaliyotini to‘xtatadi, chunki CO bilan juda 
barqaror komplеks xosil qiladi.
- turli fеr mеn tlar tarkibiga boshqa mеta llarning ham komplеks 
birikmalari kiradi. Fеrmеntlar xayotda ko‘pchilik jarayonlarda (oziq ovqat 
ta yyor lashda, non pishirish, vinosozlik, pivo, pish loq ta yyor lash, choyni 
fеrmеntatsiyasida, sirka spirt tayyorlashda) mikrobiologiya , farmatsеvtika va 
tibbiyotda kеng qo‘llaniladi. 
Xalq xo‘jaligida katta ahamiyatga ega bo‘lgan ko‘pgina organik moddalar ham 
kompleks birikmalardan iboratdir. Ular jumlasiga gemoglabin, xlorofil, ferment, vetaminlar
va boshqa moddalar kiradi. Kompleks birikmalar turli sohalarda keng qo‘llaniladi. 
1. Ular ionlarni (Fe
2+
, Fe
3+
, Ni
2+
, Co
3+
) aniqlash uchun analitik kimyoda ishlatiladi. 
Masalan: 
3FeCl
2
+2K
3
[Fe(CN)
6
]→Fe
3
[Fe(CN)
6
]↓+6KCl 
4FeCl
3
+3K
4
[Fe(CN)
6
]→Fe
4
[Fe(CN)
6
]
3
↓+12KCl 
Analitik kimyoda metallarni aniqlashda, kompleksonlar ta‘sir ettirib, kompleks 
birikmalar hosil qilinadi. Hosil bo‘lgan kompleks birikma eritma holida(fotometrik usulda) 
cho‘kma holida (tortma analiz) o‘rganiladi. Kuchsiz ishqoriy muhitga ega bo‘lgan nikel (II) 
–sulfat eritmasiga 3-4 tomchi dimetilglioksim qo‘shilganda ko‘k-qizil kristal hosil bo‘ladi: 
CH
3 
- C = NOH

+ NiSO
4
+ 2NH
4
OH → (NH
4
)
2
SO
4
+ 2H
2
O + [NiC
4
H
6
N
2
O
2
] 
CH
3 
- C = NOH 
Bu reaksiya Chugayev reaksiyasi nomi bilan yuritiladi. Nekilni modda tarkibida bor 
yo‘qligini aniqlash uchun natriy giksonitrokobaltiat (III) ishlatiladi. 
3KCl+Na
3
[Co(NO
2
)
6
]→K
3
[Co(NO
2
)
6
]+3NaCl 
2. Ba‘zi metallarni bir-biridan ajratish va yuqori darajada toza metallar (oltin, kumush 
va hakozolar) olish uchun kompleks birikmalardan foydalaniladi. Masalan: Kvars va 
qumdan oltinni ajratib olishda ko‘pincha oltinning kislorod ishtirokida natriy sianit bilan 
kompleks tuz hosil qilishdan foydalaniladi. Chunki oltin kislorod ishtirokida NaCN bilan 
suvda yaxshi eriydigan kompleks birikma hosil qiladi. 
4Au+8NaCN+O
2
+2H
2
O→4Na[Au(CN)
2
]+4NaOH 
Eritmaga o‘tgan kompleks tarkibidagi oltinni rux yordamida erkin holda ajratib olish 
mumkin. 
2Na[Au(CN)
2
]+Zn→Na
2
[Zn(CN)
4
]+2Au 
3. Kompleks birikmalardan bo‘yoq moddalar sifatida foydalaniladi. Tarkibida temir 
tuzlari bo‘lgan zangori bo‘yoq 1704-yilda Dispax tomonidan qora mol qonini potash 
(K
2
CO
3
) 
bilan 
qizdirish 
natijasida 
hosil 
qilingan. 
Zangori 
bo‘yoq
K
4
[Fe(CN)
6
]+Fe
3+
→KFe[Fe(CN)
6
]+3K
+
tarkibli kompleks birikmadir. 
Bu modda lak bilan aralashtirib ishlatiladi. Hozirgi vaqtda xrom, kobalt va misning 
organik moddalar bilan hosil qilgan bo‘yoqlari ko‘p ishlatilmoqda. 

---