Leksik lug’atlarning umumtipologiyasidan kelib chiqqan holda frazeologik lug’atlar
Lug’atning sosiolingvistik xamda psixolingvistik parametrlari: lug’atning ko’zda tutgan
Фразеографиянинг босқичларини тўла таҳлили билан М.Э.Умархўжаевнинг “Основы фрозографии”
П.Н.Денисов. Типлогия учебных словарей. В.к.н.: Проблемы учебной лекцикографии. М., 1977 с 42.
- 34 -
2.
Lug’ataing lingvistik parametrlari: unda frazeologik sistemaning qay darajada aks etganligi
(aspekt, kompleks yoki universal lug’at).
3.
Lug’atning semiotik parametrlari: frazaning, lug’at maqolasining strukturasi (definitsiya,
sinonimlar, antonimlar, illyustratsiyalar, lug’atning ma’lumot berish parametrlari).
Frazeologik lug’at tiplari yuqorida ko’rsatilgan koordinatlar hamda sistem aloqalarning
o’zaro bog’liqligi asosida quyidagi parametrlar bilan belgilanadi:
a) lug’atning maqsadi, ya’ni kim uchun tuzilganligi
b) qamrab olingan material xajmi
v) kiritilgan materialning xarakteri
g) qamrab olingan tillar soni
d) materialning joylashuvi, ya’ni kimga qaratilganligi
1. Tuzilish maqsadiga ko’ra lug’atlar quyidagicha ajratiladi:
a) ona tilida gapiruvchi barcha uchun mo’ljallangan umumiy lug’atlar
b) chet tilida gapiruvchilar uchun tuzilgan umumiy lug’atlar
v) maxsus lug’atlar — ona tili o’rganuvchi talabalar uchun, chet tili o’rganuvchi talabalar
uchun tuzilgan o’quv lug’atlari
2. Lug’atda qamrab olingan material xajmi bo’yicha:
a) 100 birikmadan tortib 1000 tagacha birikmalar kiritilgan kichik xajmli lug’atlar
b) 1000 dan 5000 gacha. birikmalar kiritilgan lug’atlar
v) 5000 dan 35000 gacha birikmalar kiritilgan lug’atlar
3. Lug’atga kiritilgan frazeologik materialning xarakteriga ko’ra:
a) differentsiatsiyalangan turli turg’un birikmalar kiritilgan frazeologik lug’atlar
b) V.V.Vinogradov klassifikatsiyasi bo’yicha barcha frazeologizmlar kiritilgan lug’atlar
v) faqat so’z birikmasi strukturasiga ega bo’lgan frazeologizmlar kiritilgan lug’atlar
g) maqol va matallar to’plamlari
d) hikmatli so’zlar lug’atlari
4. Qamrab olingan tillar soniga ko’ra:
a) bir tilli frazeologik lug’atlar
b) ikki tilli frazeologik lug’atlar
v) ko’p tilli frazeologik lug’atlar
5. Frazeologik materialning joylashuvi, ya’ni kimga qaratilganligiga ko’ra:
a) alfavit tartibida tuzilgan frazeologik lug’atlar
b) ideografik (tematik) tartibda tuzilgan frazeologik lug’atlar
Alfavit tartibida lug’at maqolalari iboraning birinchi komponenti asosida, asos so’z
bo’yicha, asos so’z konstant elementa bo’yicha joylashtiriladi.
- 35 -
Ideografik frazeologik lug’atlar tuzish bo’yicha hozircha tajribalarimiz juda kam. Bu
borada ilmiy ish olib borayotgan Dmitriy Dobrovolg’skiyning "Kognitive Aspekte der Idiom -
Semantik. Studien zum Thesaurus deutscher Idiome" (Tubingen, 1995) monografiyasini tilga
olib o’tish lozim.
Yuqoridagi tasniflardan tashqari frazeologiyaning turli aspektlari asosida tuzilgan lug’atlar
xam mavjud — frazeologik: sinonimlar, antonimlar, dialektizmlar va boshqa aspektlar bo’yicha
tuzilgan lug’atlar chop etilgan.
Xullas, frazeologik lug’at tuzish jarayonida tuzuvchilar bir qator masalalarni hal etishlari
zarur. Izohli frazeologik lug’at tuzishda eng jiddiy va nozik masalalardan biri izoh berish turlari
bo’lsa, ikki tilli lug’at tuzishda tarjima qilish masalasi birinchi o’rinda turadigan muammodir.
Bu ikki masala til o’rganishda katta ahamiyatga ega ekanligini xisobga olib, quyida bu haqda
alohida to’xtalib o’tish lozim topildi.
Leksikografiya hamda frazeografiya an’analaridan kelib chiqqan holda lug’atlarda
quyidagi definitsiya turlaridan foydalaniladi:
a) analitik definitsiya (izoh), ya’ni berilgan frazeologik ma’noni izohlab ochib berish
b) sinonimik leksemalar vositasidagi definitsiya (izoh)
v) kombinatsiyalashgan tarjima vositasida definitsiya (izoh)
g) sharxlash orkali definitsiya (izoh)
Analitik definitsiya imkon darajasida qisqa, lo’nda qilib frazeologizmning asosiy
xususiyatlarini ochib berishi kerak. Masalan, sich die Finger verbrennen = 1. schaden erleiden
2. scharf kritisiert, abgelehnt werden
mit einem Affen nach Hause kommen = 1. betrunken nach Hause
kommen
dami ichida qolmoq = biror so’z ayta olmay qolmoq; ter to’kmoq = mashaqqatli jismoniy
mehnat qilmoq va b.
Bir so’z yordamida izoh berish. Ba’zi frazeologizmlarning ma’nolari tilda mavjud bo’lgan
sinonim so’zlar yordamida ham izohlanishi mumkin. Lekin ta’kidlash lozimki, alohida olingan
ma’noni so’z frazeologik ma’noni to’la izoxlashi mushkul. Shunga qaramasdan iboraning asosiy
ma’nosini ochishda ba’zan ushbu usuldan ham foydalanish mumkin. Masalan,
Die Augen schlieBen — sterben
In den Hafen der Ehe einlanden — heiraten
Kein Aas — niemand
Blaue Junge — junger Matrose
qo’ling o’rgilsin - ajoyib
bir yostiqqa bosh qo’ymok - uylanmoq
