Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

BOLANI KITOBGA MEHTINI OSHIRISHDA OILA VA MAKTAB HAMKORLIGI 
Baxronova Dilnavo Baxodirovna 
Navoiy shahridagi 6- maktabning O’quv ishlari bo’yicha derektor o’rinbosari. 
 
Kitob  –  inson  tafakkurining  kamoloti.  Zero,  tafakkuri,  fikr  doirasining  keng,  ma’rifatli  kishilar 
jamiyatining  chinakam  boyligidir  .  Shu  bois  mamlakatimizda  kitobxonlik  madaniyatini  yuksaltirishga 
alohida e’tibor qaratilmoqda. 
Prezidentimiz  Shavkat  Mirziyoyev  Miromonivich  tomonidan  2017-2021  yillarda  O’zbekiston 
Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategyasining  “Ijtimoiy 

---

 
22 
 
sohani rivojlantirish “ deb nomlangan to’rtinchi yo’nalishida ta’lim sohasi rivojiga  oid ko’plab vazifalar 
belgilangan. 
Bunga misol qilib O’zbekiston Respublikasi Prizidentining kitob mahsulotlarni 
nashr etish va tarqatish tizimini rivojlantirish , kitob mutolaasi va kitobxonlik madanyatini oshirish 
hamda targ’ib qilish bo’yicha kompleks chora -tadbirlar to’g’risidagi 2017- yil 13- sentabr PQ-3271- sonli 
qarori  bo’yicha  “XXI  asr  bolalar  kitobxonligini  oshirish:  muammo  va  vazifalar``  bo`yicha  ishlar  olib 
borilmoqda hamda kitobga bo’lgan e’tibor yanada takaomillashib bormoqda. 
Prezidentimiz  aytganlaridek:  “Men  shunga  aminman  :kitobsiz  taqqiyotga  ,  yuksak  ma’naviyatga 
erishib bo’lmaydi . Kitob o’qimagan odamning ham , millatning ham kelajagi yo’q “ Bu borada bizning 
maktabimizda  ham  bir  qator  ishlar  amalga  oshirilmoqda  olib  borilayotgan  targ’ibot  ishlari  kitobxonlik 
mavzusidagi  tadbirlar  samarasi  o’laroq  ,  o’qituvchi  va  o’quvchilarning  maktab  kutubxonasidagi 
adabiyotlardan foydalanish faolligini oshiradi. 
Oilada  kitobxonlikni  oshirish,  bolalarda  kitobga  mehr  uyg’otish  uchun,  avvalo,  oila  bilan 
hamkorlikda ish olib borish lozim .Chunki oila bola tarbiyasida boshlang’ich bilim manbayi bo’lib xizmat 
qiladi.Qaysi oilada kitob o’qilmasa , u ma’nan to’laqonli oila bo’lmaydi P.A Pavlenko deb aytib o’tgan: 
``Bola kitob o’qish orqali dunyoni bilib oladi ,uning dunyoqarashi  o’sadi  ,  xarakteri shakilanadi hayotni 
o’rganadi  ,  bilimi  oshadi``  Albatta,  ota-onalar  ham  qisman  bo’lsada  pedagog  bo’lishlari  hamda  bolalar 
uchun yozilgan asarlar bilan yaxshi tanish bo’lishi, ularni amalda qo’llay olishi zarur. Turk yozuvchisi Bilol 
Chivelekning “ Do’stlik ham kitobga o’xshaydi ,unda senga yoqmaydigan sahifalar bo’lishi tabiiy . Muhimi 
, senga yoqmagan sahifalarni , yirtmasdan, kitobni o’qishda davom etmoqdir :” degan ibratomuz so’zlardan 
foydalansalar maqsadga muvoqdir. Demak, avvalo ota onalar bola tarbiyasiga doir bilimlar, farzandlarining 
o’qishga qiziqishlari qay ahvolda ekanligi kabi masalalarga alohida e’tibor berishlari muhimdir. 
Hozirgi  vaqtda  bolalar  kitobxonligi  yordamga  muhtoj.  Oilada  eng  birinchi  bo’lib  bola  uchun 
kitobdagi rasmlarni birga tomosha qiladi. Bolani ertak eshitib quvonganini va hayratga qolishining guvohi 
bo’ladi. Bolaning  onasi  o’qib  bergan  ertakning  qahramonlari  uning  sevimli    insonlariga    aylanadi.  Bola 
uchun kitoblarni ota –ona tanlaydi. Zamon shiddat bilan rivojlanib borayotgan davrda farzandlarimiz ongi 
ham  erta  rivojlanib  bormoqda.  Bir  yasharlik  go`dakning  ham  uyali  aloqa  vositasini  qulog`iga  tutib, 
kattalarga  qilayotgan  taqlidiga  nima  deysiz?  Kompyuterni  otasidan  yaxshi  biladigan  farzand 
yoki(ustozidan)  o`qituvchilaridan  ko`ra  tez  o`zlashtirib  olayotgan  maktab  o`quvchisiga-chi?  Ommaviy 
axborot vositalari, jumladan televideniye dasturlari ham bolalaringizni jalb qiluvchi omildir. Ulardagi chet 
mamlakatlardan kirib kelayotgan multfilmlar, turli reklamalarni bolalarimiz tez yodlab olyaptilar. E’tibor 
bering: “Mening qahramonim- Boburning onasi, chunki u har kuni “Chokko-tella” olib beradi”, degan rolik. 
Reklama yaxshi ishlangan. Yosh-u qari yaxshi ko`radi: o`qituvchi ayol chiroyli, bolalar yoqimtoy. 
Demak, kim farzandiga shirinlik bersa, u qahramon ekan-da! Reklamani ko`rayotgan qanchadan 
–qancha bolalarimizning ongiga shu fikr singib bo`ldi… 
Hozirgi  kundagi  kitobxonlikni  oshirishdagi  muammo  bolalarni  kitobxonlikka  o’rgatishdan  oldin, 
ota-  onani  kitobxonlikka  o’rgatish,  Ota  –onalar  bilan  kitobxonlik  kechalarini  o’tkazishdir.  Ota    –onalar 
ishdan  charchab  toliqib  kelganda  ,  bolarning  sho’xligiodan  nolishar,  chora  topish  o’rniga  bolarla  tanbeh 
berishadi yoki boshqa xonaga chiqarib yuborishadi, Shunday holatda ota –onalar farzandiga yoshiga mos 
kitob sovag’a qilib o’zi ham biror kitobni olib birga o’tirib o’qib kitobxonlik vaqtini o’zkazsa muammolar 
hal ,ya’ni bola sho’xligi yo’qoladi .Kitobxonlikka ota- ona va bola yo’naltiriladi. Sukunatda kitob o’qish 
bilan xordiq chiqariladi 
Mustaqilligimiz  bizga  juda  ko`p  ne’matlarni  berdi.  Milliy  qadriyatlarimiz,  tilimiz,  ma’naviy 
merosimizni anglashni o`rgandik. Ilgari eng sara , qiziq kitoblarni qiynalib yurib topib o`qirdik. Hozir- chi? 
Yoshlarimiz  badiiy  kitob  o`qiyaptimi?  Vaholanki,  bugungi  kunda  qaysi  maktab  kutubxonasiga  kirmang, 
kitob  do`konlarini  aylanmang,  kitoblarning  yangidan  –yangi  nashriga  ko`zingiz  tushadi.  Jildlari  qalin, 
yaltiroq, sifatli qilib ishlangan kitoblarni ko`rib ko`zing quvnaydi. Maktab o`qituvchilari- ku mustaqil kitob 
o`qish, badiiy kitobning ahamiyati haqida o`quvchilarga ko`p ta’kidlaydilar. Lekin ota-onalarimiz ham shu 
narsaga e’tibor berishganda edi. Farzandingizning tug`ilgan kuniga turli kiyim- kechak, o`yinchoq emas, 
kitob  sovg`a  qilib  ko`rganmisiz?  Keling,  biror  marta  shunday  qilib  ko`ring.  Badiiy  asar  insonni  katta 
hayotga  tayyorllaydi.  Oq-qorani  ajratishni,  qoqilmay  yashashni  o`rgatadi.  Dunyoqarashi,  fikrlash 
qobiliyati,  madaniyati,  ma’naviyati  shakllanadi.  Farzandingizga  kitob  sovg`a  qiling.  Ana  shunda  siz 
chinakam Qahramon bo`lsiz chunki bolangiz bo`sh qolib, zararli o`yinlar emas, kitob o`qish bilan vaqtini 
o`tkazadi.Biz esa  hech ikkilanmay” Boburning onasi emas, farzandiga kitob olib bergan ona qahramon” 
deymiz. Ma’navyatli ota –onalar , insonlar farzandlari kelajakda yetuk, komil tafakkuri keng , vatanparvar 
ruhida  tarbiyalanishlarini  istasalar,  kitob  sovg’a  qilishlarini  tavsiya  etardim    .    Nafaqat    yosh    avlodga  

---

 
23 
 
kattalar  ,  keksalar  uchun ham kitobning roli beqiyosdir. Kitob o’qigan insonning ma’naviy boyligi keng 
, fikrlash doirasi ,dunyoqarashini o’zgartiradi, uning olamiga kirib ijobiy fikrga ega bo’ladi. Insonlar ikki 
xil  ijobiy  va  salbiy.  Salbiy  xulqi  yomon  insonlar  bilan  gaplashganingizda  ham  undagi  yaxshi  xislatlarni 
ko’rasiz. Kitob ham shunday undagi yaxshi xislatlarni olgingiz keladi.Kitob bamisoli hayot, uni o’qisangiz, 
unga bolgan qiziqishingizni oshiradi, zero u kuch qudrat manbayidir unga tashna qalblar ko’payadi undan 
ruhiy  poklik  mujassam  .  Lekin  hozirgi  jamiyatda  kitob  o’qish  o’zining  madaniy  ilmiy  o’rnini 
yo’qotmoqda.kitob o’qish axborot olish manbaasiga aylanib qolmoqda. 
Kitob o’qisangiz, shuncha oz bilim bilganingizni sezasiz ,uni mukammal bo’lishni istaysiz , intilasiz 
kitob  o’qigan  inson  ma’nan,  qalban  boy  insondir.  Shaxsning  ma’naviy  shakillanishi  doimo  kitob  orqali 
amalga oshiriladi. Kitob faqatgina axborot manbayi bo’libgina qolmay, u qalb dunyosi bo’lib ,kitob orqali 
olam va odam bilan muloqot qilish mumkin. 
Buni hozirgi kunda o’quvchilar uchun foydalanilayotgan darsliklar va o’quv metodik qo’llanmalar 
bilan  jahon  adabyoti  va  badiiy  adabiyotlarni  uzviy  bog’liqligini  tushuntirish  dolzarb  muammo  bo’lib 
kelmoqda. Darskilarda chiqayotgan manbaalarini shu fan o’qituvchisi va o’vuchilaridan boshqa kech kim 
o’qimaydi. Jahon adabiyotlari va badiiy adabyotlarni fanlarga qiyoslab solishtirib kitobini taqdimot qilsalar, 
kitoblarga bo’lgan mehr yanada oshadi. Bunga misol qilib jahon adabiyotiga yuzlansak (7- sinf darsligidagi 
Ernest Seton-Tomsonni bosib o’tgan yillarini va u o’zi sevib o’qimoqchi bo’lgan  kitobini  qay yo’l bilan 
bo’lsa  ham  qo’lga  kiritish  maqsadida  mehnat  qiladi,  intiladi,  izlanadi,  bularni  darliklarga  bog’lasak 
Texnalogiya fani, Boilogiya faniga Iqtisod bilim asoslari faniga bog’lash mumkin. 
O’zek  adabyotining  buyuk  nomoyondasi  Said  Ahmadning  “UfQ”  romanidagi  parcha  ya’ni 
“Tursunboyning  boshdan  kechiran  qiyinchiliklaridan  qiynalib  ketib  o’zgarsa-da  uning  ko’zlari 
o’zgarmaydi” shuni Zoolologiya fanida aytib bolarani qiziqtirsa ,yoki bo’lmasa O’tkir Hoshimovning “Ikki 
eshik orasi asarida “shinni oqizib uning lavlagilari kalladay –kalladay bo’lgani ”Biologiya fanida aytib o’tsa 
va hokazo… 
Hozirgi kundagi darsliklarda va bolalar adabiyotlarida yosh bolarga xos she’rlar, hikoyalar, ertaklar 
bolalar  shoirlarining  bola  tilidan  yozilgan  haqchil  asarlari  kam  uchramoqda.  Biz  sevib  o’qigan  Anvar 
Obidjon , Po’lat Mo’min, Xudoyberdi To’xtaboyevning bolalarga xos haqqoniy asarlaridan foydalanilsa va 
undagi rangli suratlarning kamligi ustida ishlansa, jajji kitobxonlarni fikrlashlari , tasavvur olami kengayib 
boradi. Darsliklardan  foydalanuvchi  fan  o’qituvchilari  badiiy  adabiyotlar  bilan  dars  davomida  yoshlarga 
o’rgatsalar , hayotiy tarzda ma’lumot berib borsalar ishonarli dalil sifatida  esda qolish ijobiy bo’lar edi. 
O’quvchilar  bunday  to’liq  ma’lumot  olish  maqsadida  maktab  kutubxonalaridan  ,  Axborot  -resurs 
markazlaridan, internet tarmoqlaridan izlanib, foydalanishadi va kitobxon qatnovlar soni yanada ko’payadi. 
Fan o’qituvchilarning taqdimotiga asosan kitobxonda kitob mutolaasiga bo’lgan mehri yanada oshadi. Fan 
o’qituvchilarinig  yillik  ish  rejalariga  mavzulariga  qo’shimcha  reja  asosida  kiritilsa,  maqsadga  muovfiq 
bo’lar edi. 
Kitobxonlikka  talab  kuchli  bo’lsa-yu  kutubxonalar  talabiga  javob  bermansa-  chi?  Aytishadi-ku! 
“Bejirim kiyim ichida qanchalik xunuk inson bo’lmasin , unga odamlar baribir qaramaydi. Yoki aksi- juldur 
kiyim ichida qanchalik  go’zal inson bo’lmasin odamlar qiyo boqmaydi”. Bu bilan tashqi   ko’rinish ham 
alohida  ahamiyat  kasb  etadi.  Bu  o’xshatishdan  maqsad  hozirgi  kunda  maktablardagi  kutubxonalarning 
holati va joylashuvidagi muammolar uchrab turibdi . 
Kutubxonalarning  kitob  fondiga  boy  bo’la  turib,  uning  joylashish  tartibi  noo’rin  bo’lsa 
foydalanuvchi  kitobxon  uchun  noqulayliklarga  olib  keladi.  Albatta  bejizga  “Kubxona  Nurxona”  deb 
aytimagan  .  Kutubxonalar  hozirgi  kungi  talab  darajasida  jihozlangan  axborot  texnalogiyalari  bilan 
taminlangan bo’lsa ,zamon talabiga javob bersa ,bunday kutubxonalardan kelajak yosh avlod 
,kitobxonlar ma’naviv bilim va ko’nikmalrga ega bo’ladi. 
Xulosa  o’rnida  shuni  aytish  kerakki  ,  kungil  mulki  hisoblangan  kitobdan  unumli  foydalansak,  uni 
kundalik hamrohimizga aylantirsak , jamiyatda , oilada kitobsevarlar safini kengaytirsak, oramizda hayotga 
muhabbat ko’zi bilan qarydigan, yaxshi -yomonni farqlay oladigan, Vatan uchun jonini fidi qilishga tayyor 
Vatanparvar,  insonparvar  ,  ma’navyatli,marifatli  bir  so’z  bilan  aytganda  komil  insonlar  safi  yanada 
kengayadi. 
Zero,biz duyodagi dong’i ketgan Alisher Navoiy , Zahiriddin Muhammad Bobur , Amir Temur Al-
Farg’oniy , Ibn Sino kabi buyuk zotlarning avlodlarimiz. Ularga munosib voris bolish bizning burchimizdir. 
 
 

---

 
24