Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

TA’LIM JARAYONI MAQSADIGA KO‘RA DARS TIPLARI 
Yangiyeva L. R. 
Olot tuman xalq ta'limi bòlimi ona tili va adabiyot fani metodisti 
 
Dars
 - 
ona
 
tili
 
o‘qitish
 
ishlarini
 
tashkil
 
qilishning
 
asosiy
 
shakli
 
bo‘lib
, 
uning
 
tiplarini
 
belgilashda
 
asosiy
 
omil
 
muayyan
 
sinfda
 
o‘quvchilarga
 
beriladigan
 
bilim
, 
aniqrog‘i
 
o‘rgatilayotgan
 
mavzuning
 
xarakteri
, 
o‘quvchilarning
 
bilim
 
darajasidir
. 
Bu
 
xususda
 
o‘zbek
 
tili
 
o‘qitish
 
metodikasining
 
vazifalarida
 
endigina
 
ish
 
boshlovchi
 
o‘qituvchilardan
 
ta’lim
 
jarayonida
 
bir
 
necha
 
muhim
 
savollarga
 
aniq
, 
lo‘nda
 
javob
 
berishni
 
talab
 
qiladi
. 
Bular
: -
o‘quvchilarga
 
nimani
 
o‘rgatish
 
kerak
? -
nima
 
uchun
 
til
 
sathlarining
 
u
 
yoki
 
bo‘
 
bo‘limini
 
mavzuni
 
o‘qitishda
 
muayyan
 
bir
 
usuldan
 
foydaolanish
 
kerak
 
v
.
h
. 
dars
 
shakli
, 
usuli
, 
prinsipini
 
belgilovchi
 
omil
 
hisoblanadi
. 
Ayni
 
maqsadda
 
o‘quvchilarga
 
maktabda
 
onga
 
tilidan
 
dars
 
jaryonida
 
beriladigan
 
bilim
, 
hosil
 
qilinadigan
 
malaka
 
va
 
ko‘nikmalar
 
me’yorini
 
nazarda
 
tutish
 
shart
. 
DTS
 
ham
 
shuni
 
taqozo
 
qiladi
. 
 
O‘quvchilarning
 
ona
 
tili
 
ta’limi
 
natijasida
 
egallagan
 
bilimlari
, 
hosil
 
qilgan
 
malaka
 
va
 
ko‘nikmalari
, 
o‘qish
 
san’ati
, 
nazariy
 
bilimlar
 
tizimidan
 
iborat
 
uchta
 
parametr
 
bilan
 
belgilanadi
.
 
Yuqoridagi
 
savollarga
 
javob
 
topish
, 
aniqrog‘i
 
zamona
 
talablari
 
darajasida
 
ona
 
tili
 
mashg‘ulotlarini
 
tashkil
 
qilishning
 
asosiy
 
shakli
 
bo‘lmish
, 
dars
 
tiplarini
 
bilish
 
kerak
. 
 
Zero
, 
ona
 
tilidan
 
o‘quvchilarga
 
bilim
 
va
 
malaka
, 
asosan
, 
dars
 
jarayonida
 
beriladi
. 
Bundan
 
tashqari
 
o‘quvchi
 
o‘zi
 
mustaqil
 
o‘qib
 
o‘rganishi
 
ham
 
mumkin
. 
Lekin
 
ona
 
tilini
 
o‘qitishning
 
eng
 
samarali
 
va
 
unumli
 
shakli
 
darsdir
. 
Bu
 
o‘rinda
 
maktab
, 
darslik
 
va
 
o‘qituvchi
, 
ayniqsa
, 
ta’lim
 
mazmuni
, 
ta’lim
 
jarayoni
, 
subekti
, 
ta’lim
 
obekti
, 
ta’lim
 
jarayoni
 
boshqaruvchisi
 
atamalarining
 
mohiyatini
 
ta’kidlash
 
kifoyadir
. 
 
-
Dars
 
nima
? 
 
-
Dars
 
qat’iy
 
jadval
 
bo‘yicha
 
o‘tkaziladigan
 45 
minutlik
 
mashg‘ulotdir
. 
Unda
 
muayyan
 
bir
 
o‘quvchilar
 
guruppasi
 
o‘qituvchi
 
rahbarligida
 
ishlaydi
. 
Shubhasiz
,  45 
daqiqada
 
o‘qituvchi
 
rahbarligida
 
olib
 
boriladigan
 
mashg‘ulot
 
muayyan
 
tizimga
 
egadir
. 
Bu
 
tizim
 
asoslari
 
o‘quvchilarning
 
materialni
 
o‘zlashtirish
 
jarayonining
 
muayyan
 
bosqichlarida
 
amalga
 
oshiriladi
. 
Materilani
 
o‘zlashtirish
 
boshqichlari
 
bir
-
biriga
 
uzviy
 
bog‘liq
 
dars
 
tiplarini
 
belgilaydi
.
 
Ana
 
shundan
 
dars
 
tiplari
 
kelib
 
chiqadi
. 
 
1. 
Ta’lim jarayoni maqsadiga ko‘ra dars tiplari. O‘zbek tili o‘qitish metodikasiga oid nashrlarda 
bir-biridan juda katta farq qilmagan dars tiplarining tubandagicha tasnifi mavjud: Bular ta’lim jarayoni maqsad 
va bilim berish usuliga ko‘ra dars shakllaridir.  
Ta’lim
 
jaryonining
 
maqsadiga
 
ko‘ra
 
o‘zbek
 
didakt
 
olimlaridan
 
pedagogika
 
fanlari
 
drktori
 
O
.
Roziqov
 
darsning
 
asosan
 
to‘rt
 
tipini
 
ko‘rsatadi
: 
 
1. 
Yangi
 
materialni
 
o‘rgatish
 
va
 
mustahkamlash
 
darslari
. 
 

---

 
155 
 
2. 
O‘tganlarni
 
takrorlash
 
va
 
malaka
 
hosil
 
qilish
 
darslari
. 
 
3. 
Bilim
 
va
 
malakalarni
 
sistemalashtirish
 
darslari
. 
 
4. 
Bilim
 
va
 
malakalarni
 
tekshirish
 
darslari
. 
 
Boshqa
 
metodik
 
manbalarda
 
darsning
 
asosan
 
uchta
 
katta
 
tipi
 
beriladi
. 
 
1. 
Yangi
 
bilim
 
berish
 
darsi
. 
 
2. 
O‘tilganlarni
 
mustahkamlash
 
darsi
. 
 
3. 
Berilgan
 
bilimlarni
 
hisobga
 
olish
 
yoki
 
tekshirish
 
dars
 
tipi
. 
 
Uchinchi
 
bir
 
manbada
 
darsning
 
to‘rtta
 
shakli
 
tan
 
olinadi
.
 
1. 
Yangi
 
materialni
 
bayon
 
qilish
 
darsi
. 
 
2. 
Beriladigan
 
bilimlarni
 
mustahkamlash
 
darsi
. 
 
3. 
Beriladigan
 
bilimlarni
 
hisobga
 
olish
 
yoki
 
tekishirish
 
dars
 
tipi
. 
 
4. 
O‘tilgan
 
materialni
 
takrorlash
 
dars
 
tipi
.
 
Bu
 
tasnif
 
mazmunan
 
va
 
mohiyatan
 
Yo
.
G‘ulomovlardan
 
farq
 
qilmaydi
. 
Fikrimizcha
, 
har
 
ikkalasidan
 
ham
 
birinchi
 
tasnif
 
mustahkamligi
 
bilan
 
ajraladi
. 
Bir
 
manbada
 
ham
 
dars
 
tiplari
 
birinchiga
 
qisman
 
o‘xshash
 
tasnif
 
qilingan
: 
 
. 
Yangi
 
bilim
 
va
 
malaka
 
hosil
 
qilish
 
darsi
. 
 
2. 
Bilimlarni
 
mustahkamlash
 
va
 
malaka
 
hosil
 
qilish
 
darsi
. 
 
3. 
Bilimlarni
 
xulosalash
 
va
 
tartibga
 
solish
 
darsi
. 
 
4. 
Bilimlarni
 
nazorat
 
qilish
 
darsi
 
 
Bir
 
guruh
 
o‘zbek
 
didakt
 
olimlari
 
baynalminal
 
ikkita
 
rus
 
didakt
 
olimlari
 
B
.
P
.
Yesipov
 
va
 
B
.
Ogorodnikovlar
 
kashfiyoti
 
bo‘lmish
 
tubandagicha
 6 
ta
 
dars
 
tipi
 
uchrashini
 
eslatadi
. 
 
1. 
Yangi
 
bilim
 
berish
 
darsi
. 
 
2. 
Mustahkamlash
 
darsi
. 
 
3. 
Takrorlash
 
darsi
. 
 
4. 
Umumlashtirish
 
darsi
. 
 
5. 
Sinov
 
darsi
. 
 
6.
Aralash
 
dars
. 
 
Nihoyat
, 
bularning
 
ta’lim
 
sikliga
 
singib
 
ketganligini
 
ta’kidlab
, 
yuqoridagi
 
ananaviy
 
tip
 
darslarning
 
ba’zi
 
kamchiliklarini
 
isbotlab
 
berganlar
.
 
Bu
 
tasnifda
 
o‘qituvchining
 
ta’lim
 
jarayonidagi
 
maqsadlari
 
asosiy
 
o‘lchov
 
sifatida
 
ajratilgan
. 
Ana
 
shunga
 
ko‘ra
 
dars
 
tiplarining
 
miqdori
 
ko‘payib
 
kketgpan
 
kamchiliklari
. 
 
1. 
Dars
 
tiplari
 
sistematik
 
talablarga
 
javob
 
bera
 
olmaydi
., 
Masalan
, 
yangi
 
bilim
 
berish
 
darsidan
 
keyin
 
yo
 
ikkinchi
 
dars
 
tipi
 (
bilimlarni
 
mustahkamlash
) 
yoki
 
bilimlarni
 
takrorlash
 
darsini
 
tashkil
 
qilaversa
 
ham
 
bo‘ladi
, 
ilmiy
 
asoslangan
 
tipologiyada
 
bunday
 
o‘rin
 
almashtirish
 
hodisasi
 
uchoramasligi
 
lozim
. 
 
2. 
Maktab
 
amaliyotida
  2-  3-4-
dars
 
tiplari
 
bir
-
biridan
 
farq
 
qitlmaydi
. 
Binobarin
, 
ularning
 
birortasini
 
qisqartirish
 
ham
 
mumkin
. 
 
3. 
Ananaviy
 
dars
 
tipologiyasida
 
har
 
bir
 
dars
 
tipi
 
uchun
 
mos
 
keladigan
 
ta’lim
 
vositalari
 
umuman
 
o‘rganilmagan
. 
 
4. 
Har
 
bir
 
dars
 
tipiga
 
mos
 
keladigan
 
vositalar
 
tizimini
 
ishlab
 
chiqish
 
yo‘li
 
bilan
 
ta’lim
 
samaradorligini
 
oshirish
 
mumkin
. 
 
 
KOMPETENSIYALI YONDASHUVGA ASOSLANGAN TA’LIMNING O‘ZIGA XOS 
XUSUSIYATLARI 
Usmonova D. N., Xotamova S. T. 
Navoiy shahridagi 6- maktabning Boshlang’ich sinfo’qituvchilari. 
 
Iqtisodiyotdagi  globallashuv  jarayonlari,  axborot  jamiyatining  shakllanishi,  respublikamiz  ta’lim 
tizimlarining  integratsiyasi  tizim  oldiga  jahon  ta’lim  tizimi  oldida  o‘z  mavqeiga  ega  bo‘lishdek  muhim 
vazifalarni  qo‘ymoqda.  Bu  o‘z  navbatida  kompetensiyali  yondashuvga  alohida  e’tibor  qaratishni  taqozo 
etmoqda. 
Rossiya  ta’limini  modernizitsiya  qilish  konsepsiyasida  ta’kidlanganidek,  rivojlanib  borayotgan 
jamiyatga javobgarlikni his etadigan, muammolarni mustaqil yecha oladigan, ularning oqibatini tahlil qila 
oladigan, hamkorlikka qodir, mobilligi bilan farqlanuvchi, konstruktiv, mamlakat taqdiri uchun o‘z kuchini 
ayamaydigan zamonaviy ma’lumotga ega, axloqiy, tashabbuskor insonlar kerak [1]. 
Mamlakatimiz  ta’lim  tizimida  amalga  oshirilayotgan  islohotlar  ta’lim  sifatining  yuqori  darajada 
bo‘lishini ta’minlashga qaratilgan bo‘lib, bu yo‘nalishda muvaffaqiyatni belgilovchi asosiy omillardan biri 

---

 
156 
 
boshlang‘ich  sinf  o‘quvchilarining  zamonaviy  bilim,  ko‘nikma  va  malakalarini  egallaganligi  hamda 
ularning o‘quv-bilish kompetensiyalarini shakllantirish jarayonini ilmiy tadqiq qilish hisoblanadi. Chunki, 
ijodkor,  mustaqil  fikrlovchi  shaxslarni  tarbiyalash  vazifalari  avvalo  boshlang‘ich  ta’lim  tizimida  amalga 
oshiriladi. Bu o‘z o‘rnida ta’lim tizimini tubdan isloh qilishni taqozo etmoqda, chunki mukammal ta’lim 
tizimi  respublikamizning  kelajakdagi  intellektual  imkoniyatlarini  va  rivojlanishini  belgilab  beruvchi 
o‘quvchilarni  har  tomonlama  ijodkor,  mustaqil  faoliyat  yuritadigan  qilib  tarbiyalashda  hal  qiluvchi  rol 
o‘ynaydi [2]. 
Bugun respublikamiz boshlang‘ich ta’lim tizimida innovatsion texnologiyalarga asoslangan ta’lim 
tizimini takomillashtirish, uning milliy zaminini mustahkamlash, ijtimoiy faol va malakali raqobatbardosh 
kadrlar tayyorlashni jahon andozalari darajasiga chiqarish masalalarida tadqiqotlar olib borilmoqda. Ta’lim 
sohasidagi  sifat  o‘zgarishlari  va  yuqori  samaradorlik  ularning  jahon  ta’lim  talablari  bilan  mosligi  va 
o‘quvchilarning o‘zlashtirgan kompetensiyalari qay darajada amaliyotga tadbiq qilinayotganligiga bog‘lik. 
Yuqorida  bildirilgan  fikrlar  asosida  o‘quvchilarda  o‘quv-bilish  jarayoni  kompetensiyalarini 
shakllantirish  strategiyasini  quyidagi  yo‘nalishlarda  amalga  oshadi,  deb  hisoblash  mumkin:  o‘quvchilar 
e’tiborini  masalani  hal  qilishda  qo‘llanilgan  metodning  keng  qamrovligiga  qaratish;  o‘quvchilarda 
kompetensiyalarni  shakllantirishni  dars  maqsadi  sifatida  emas,  balki  darsda  qo‘yilgan  vazifani  yanada 
samarali hal qilishga qaratilgan yangi yo‘l, imkoniyat sifatida qaralishi; o‘quvchilar o‘zlari mustaqil xulosa 
chiqarib  topadigan  yangi  g‘oyalar  ijodkorlik  darslarining  asosiy  mahsuli  sifatida  qaralishi;  axborotlarni 
yig‘ish, tahlil va talqin qilishni kompetensiyalarni shakllantirishning muhim jihati sifatida qaralishi. 
Xalqaro pedagogik amaliyotda o‘quvchilarda bilish kompetensiyalarini shakllantirish jarayonlarini 
takomillashtirish strategiyalarini ishlab chiqish va uni amalga oshirish mexanizmlarini loyihalashtirish ham 
nazariy ham amaliy jihatdan ilmiy asoslash muhim hisoblanadi. Bu davlat, jamiyat va shaxs ehtiyojlarining 
rivojlanish darajasi bilan o‘quvchilarda o‘quv-bilish jarayoni kompetensiyalarini shakllantirish jarayonlari 
sub’ektlari (o‘quvchi va o‘qituvchilar)ning shaxsiy xislatlari va kasbiy qobiliyatlarini rivojlantirish darajasi 
va ilmiy-metodik ta’minot o‘rtasidagi nomuvofiqlikni bartaraf etish bilan bog‘likdir [3]. 
Kompetensiyali  yondashuvga  asoslangan  ta’limning  o‘ziga  xos  xususiyati  shundaki,  u  kishini 
hayotga,  jumladan  mehnatga  (kasbga)  tayyorlashni  asosiy  maqsad  qilib  olgan  tizimlashgan,  muddatli, 
rasmiy, tegishli bilim, ko‘nikma va malakalarni berish orqali uni muayyan mahorat, qobiliyat yoki layoqat 
darajasiga yetkazish vositasidir. 
Shuning  uchun  ham  barqaror  rivojlanish  uchun  ta’lim  aynan  tizimlashgan  ta’lim  bosqichlarida 
kishini  muayyan  bir  kompetentlik  darajasiga  yetkazish  vositasi  deyish  mumkin.  Aksariyat  rivojlangan 
mamlakatlarda kollej, bakalavr, magistr, fan doktori diplomi yoki uning kasbiy klassifikatordagi shifriga 
qarab emas, balki kompetentlik darajasiga qarab ishga oladi [4]. 
Kompetentsiyaviy  yondashuv  deganda  nimani  tushunamiz?  «Competence»  so‘zi  «to  compete» 
so‘zidan  kelib  chiqqan  bo‘lib,  «musobaqalashmoq»,  «raqobatlashmoq»,  «bellashmoq»  degan  ma’noni 
bildiradi. So‘zma-so‘z tarjima qilinsa «musobaqalashishga layoqatlilik» ma’nosida keladi. 
Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Uzluksiz ta’lim tizimida chet tillar 
bo‘yicha  Davlat  dasturlarini  tasdiqlash  to‘g‘risida»gi  [5]  qarori  asosida  mamlakatimizda  yangi  tipdagi 
davlat  ta’lim  standartlariga  «kompetensiya»  so‘zi  kiritila  boshlandi.  Kompetensiya  keng  qamrovli 
tushuncha bo‘lib, u inglizcha «sompetence», ya’ni 
«mahorat», «qobiliyat» muayyan bir sohada bilimli, tajribali degan ma’nolarni ham anglatadi [6]. 
Bugungi kunda xorijda «kompetensiya» va «kompetentlik» tushunchalari bo‘yicha turli izohlashlar 
mavjud.  Jumladan,  G.K.Selevko  [7]  fikricha,  «kompetensiya»  –  sub’ektning  maqsadni  qo‘yish  va  unga 
erishish uchun ichki va tashqi resurslarni samarali tashkil etishga tayyorgarligidir. 
Globallashuv  jarayoni  nafaqat  jamiyatga,  balki  yoshlarga  ham  katta  ta’sir  ko‘rsatmokda.  Bugun 
zamonaviy  bilimlar  va  ma’lumotlarni  o‘zlashtirmagan  o‘quvchi  raqobatbardosh  mutaxassis  bo‘lishi 
mushkul. Shu o‘rinda «kompetentlik» va «kompetensiya» tushunchalarini o‘ziga xos tarzda talqin qiladi va 
kompetensiyani qismlarga ajratadi. 
Ta’limda  kompetensiyali  yondashuv  quyidagi  prinsiplarga  asoslanadi:  jamiyatga  ijtimoiy 
moslashuv, shaxsiy rivojlanish va yashash uchun ta’lim olish; ta’limda qanday natijalarga erishish va uni 
takomillashtirish,  o‘zini  baholash  kabi  ishlarni  rejalashtirish  imkoniyatlarini  o‘quvchiga  berish;  ta’lim 
muassasalarini  boshqarishga,  uning  faoliyatini  baholashga  ota-onalarni,  o‘quvchilarni  va  tegishli  jamoat 
tashkilotlarini jalb etish; o‘quvchilarning qiziqishlariga ko‘ra mustaqil ishlarning turli shakllarini tashkil 
etish va natijalari uchun javobgarlik hissini tug‘dirish. 
Ta’lim jarayonida kompetensiyali yondashuvni amalga oshirish uchun o‘qituvchiga o‘quv fanlarini 
o‘qitishda qo‘llaniladigan metodlardan butunlay farq qiladigan malakalar (kompetensiyalar) kerak bo‘ladi. 

---

 
157 
 
Eng  muhimi  o‘quvchiga  bo‘lgan  yangicha  munosabatni  ishlab  chiqishi  kerak  bo‘ladi.  Maqsad:  ta’lim 
jarayonida  o‘quvchilarga  tayanch  kompetensiyalarni  shakllantirishga  yordam  berish.  Tayanch 
kompetensiyalarni  egallash  hozirgi  zamonaviy  jamiyatda,  o‘zining  shaxsiy  va  jamoadagi  hayotida 
muaffaqiyat qozonishga imkon beradi. 
Shunga ko‘ra, pedagog quyidagi kasbiy sifatlarga ega bo‘lishi talab etiladi: o‘quvchilarga samimiy 
va qiziqish bilan qarash; hamkasblari va o‘quvchilarining ma’qul (konstruktiv) bo‘lgan tanqidlarini qabul 
qilishga tayyor bo‘lish, o‘z faoliyatiga o‘zgartirishlar kiritish; atrofdagi olamda bo‘layotgan voqealar va 
ijtimoiy vaziyatlarga nisbatan o‘zining shaxsiy nuqtai nazariga ega bo‘lish va ular haqida o‘quvchilar bilan 
fikr  almashish;  o‘qitishda  o‘ziga  xos  pozitsiyaga  va  o‘qitish  uslubiga  ega  bo‘lish,  boshqalardan  ajralib 
turadigan  tomonlari  bo‘lish;  o‘quvchilari  bilan  o‘z  fikrlari  va  hissiyotlari  bilan  o‘rtoqlashish;  o‘zini 
kompetent holda tutish, natija uchun shaxsiy javobgarlik, qiziquvchanlik, bahs yurita olish va boshqalar. 
Boshlang‘ich ta’lim tizimiga mos keladigan kompetensiyalar xarakteristikasi quyidagilardan iborat: 
izlash - atrofdagilardan so‘rash, o‘qituvchidan konsultatsiya olish, axborot olish; o‘ylash - o‘tmishdagi va 
hozirgi  hodisalar  o‘rtasidagi  o‘zaro  aloqalarni  o‘rnatish,  u  yoki  bu  fikrlarga  tanqidiy  yondashish, 
ishonchsizlik  va  murakkablikka  qarama-  qarshi tura olish, diskussiyalarda o‘z o‘rnini egallash hamda o‘z 
shaxsiy  fikrini  ishlab  chiqish;  hamkorlik  -  guruhda  ishlay  olish,  yechim  qabul  qila  olish, 
kelishmovchiliklarni bartaraf etish, o‘z bo‘yningizga olgan majburiyatni ishlab chiqish va bajarish; ishni 
o‘z qo‘liga olish - ishga kirishish, javobgarlikni olish, guruh yoki jamoaga kirish, o‘z hissasini qo‘shish, 
o‘z  ishini  tashkil  etish;  moslashish  -  axborot  va  kommunikatsiyalarning  yangi  texnologiyalaridan 
foydalanish, qiyinchiliklarga qarshi turib berish, yangi yechimlarni topish. 
Agar quyidagi shartlarga amal qilinsa, mazkur kompetensiyalar o‘quvchilar tomonidan egallanishi 
mumkin,:  o‘qitishning  faoliyatli  xarakteri;  o‘quv  jarayonining  o‘z  faoliyati  natijalariga  mustaqilligi  va 
javobgarligini  rivojlantirishga  yo‘naltirilganligi;  maqsadga  erishishda  tajribani  egallash  uchun  sharoitni 
yaratish. 
«Kompetensiya»ni shakllantirish faoliyatga erishish bo‘yicha maqsadni qo‘yish va rejalashtirishni 
o‘rganish;  ochiq  manbalar  (lug‘at,  darslik  kabi)dan  foydalanib,  muhim  axborotlarni  topishni  o‘rganish; 
guruhda ishlash ko‘nikmalarini takomillashtirish, o‘z qarashlarini aytish; umumiy natijaga erishish uchun 
o‘z hissasini qo‘shish; ishlarni bajarishga o‘ziga javobgarlikni olish; mustaqil ijodiy ishlar ko‘nikmasini 
singdirish;  bilim  va  ko‘nikmalarni  real  vaziyatlarda  qo‘llashni  o‘rganish;  o‘z-o‘zini  nazorat  qilish 
ko‘nikmalarini singdirish kabi vazifalarni amalga oshirishni taqozo etadi. 
Shuning  uchun  ham  boshlang‘ich  umumta’lim  standarti  quyidagi  asosiy  maqsadlarni  bajarishni 
ta’minlashi  kerak: o‘quvchi shaxsini, uning ijodiy qobiliyatini, o‘qishga qiziqishini rivojlantirish, o‘qish 
istagi  va  ko‘nikmasini  shakllantirish;  axloqiy  va  estetik  tuyg‘usini  tarbiyalash;  bilim,  ko‘nikma  va 
malakalar  tizimini,  faoliyat  turlarini  amalga  oshirish  tajribasini  o‘zlashtirish;  o‘quvchilarning  jismoniy, 
psixik sog‘ligini saqlash va mustahkamlash; o‘quvchining individualligini qo‘llab-quvvatlash. 
Zamonaviy  ta’lim  tizimida  kompetensiyali  yondashuv  ta’limning  sifatini  ta’minlaydi, 
o‘quvchilarning  faolligini  oshirishga  xizmat  qiladi.  Bunda  o‘qituvchi  faoliyati  muhim  ahamiyatga  ega. 
Boshlang‘ich ta’lim samaradorligini oshirishda ta’limning maqsad va vazifalariga mos o‘quv materiallari, 
ta’lim  texnologiyalari  tanlanishi  lozim.  Shundagina  o‘quvchilarda  tayanch  hamda  fanga  oid 
kompetensiyalar  samarali  shakllanadi.  Bu  jarayonda  o‘qituvchi  o‘zining  kasbiy  bilimlarini  muntazam 
boyitish, axborot hamda pedagogik  texnologiyalar  bilan  qurollanishini  talab  qiladi.  Bu  boshlang‘ich  sinf 
o‘qituvchisi  faoliyatiga  ko‘prok  taalluqli.  Chunki,  pedagogik  texnologiya  mazmunining  asosi  bo‘lgan 
ta’lim sub’ektlarining o‘zaro hamkorligi boshlang‘ich sinflarda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. 
Bugungi kun – umumta’lim maktablari yaxlit universal bilimlar, ko‘nikmalar, shuningdek, mustaqil 
faoliyat  tajribasi  va  o‘quvchilarning  shaxsiy  javobgarlik  tizimini  shakllantirish,  ya’ni,  zamonaviy  ta’lim 
sifatini  aniqlovchi  tayanch  kompetensiyalarni  talab  etmoqda.  Hozirda  kompetensiyaning  umumiy  qabul 
qilingan ta’rifi yo‘q. Tayanch kompetensiyalar deyilganda, o‘z xarakteri va qo‘llanishi bo‘yicha universial 
kompetensiyalar nazarda tutiladi. Tayanch kompetensiya bu, o‘qiy olish ko‘nikmasi, shaxsning o‘zini o‘zi 
rivojlantira olish qobiliyati. U faoliyatning har qanday sohasidagi ko‘nikma va malakalar, bu shaxsning turli 
xil  vazifalarni  uddalay  olish  qobiliyati.  Ularning  shakllanishi  har  bir  o‘quv  predmeti  doirasida  amalga 
oshiriladi. 
Tayanch  kompetensiyalarni  shakllantirish  bugungi  kunda  o‘qitishning  bosh  maqsadi  bo‘lib 
qolmoqda, chunki u o‘quvchiga o‘z o‘quv muvaffaqiyatlarini oshirishga imkon beradi. Shuning uchun ham 
o‘qituvchi o‘z faoliyatida ko‘proq boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining quyidagi tayanch kompetensiyalarini 
shakllantirishga  e’tiborni  qaratishlari  lozim:  qadriyatli-  mazmundor,  o‘quv-bilish,  axborot  va 
kommunikativ. 

---

 
158 
 
Tayanch ta’lim kompetensiyalarni shakllantirish keng qamrovli bilim, ko‘nikma va malakalar orqali 
kirib keladi. Unda har bir o‘quv fani (o‘quv kursi), modulining o‘z o‘rni va ahamiyati bor. Tayanch ta’lim 
kompetensiyalarni shakllantirish uchun birinchi navbatda, ularni har bir o‘quv kursi yoki modulining o‘quv 
reja va dasturlariga singdirilishi kerak. So‘ngra, o‘quv kurs va modullari bo‘yicha yaratilayotgan tayanch 
kompetensiyalarni o‘quv adabiyotlarni yaratishda, jumladan qayta nashrga tayyorlashda, ularga tadbiq etish 
lozim. 
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 
1. 
Konsepsiya modernizatsii rossiyskogo obrazovaniya na period do 2010 g. // Modernizatsiya 
rossiyskogo obrazovaniya. Dokumentы i materialы. - M.: Izd-vo VShE, 2002. - S. 263-282. 
2. 
U.I. Inoyatov. Zamonaviy elektron didaktik vositalarni yaratish, ta’lim jarayonida  axborot-
kommunikatsion  texnologiyalarni  qo‘llash  dolzarb  ijtimoiy-pedagogik  muammo.  Zamonaviy  uzluksiz 
ta’lim muammolari: innovatsiya va istiqbollar. Xalqaro ilmiy konferensiya. – Toshkent:. – 2018. – B.3. 
3. 
S.T.Turg‘unov.  Pedagogik  jarayonlarda  o‘quvchilar  refleksiv  faoliyatini  tashkil  etish  va 
boshqarish.  Zamonaviy  uzluksiz  ta’lim  muammolari:  innovatsiya  va  istiqbollar.  Xalqaro  ilmiy 
konferensiya. – Toshkent:. – 2018. – B.12. 
4. 
M.Mayburov. Vыssheye obrazovaniye v razvitыx stranax // Obrazovaniye za rubejom. № 2, 
2003.- S. 132-144. 
5. 
O‘zbekiston Respublikasi qonunchilik to‘plami, 2013. 20-son, 251 b. 
6. 
Kompetensiya.  Inglizcha-o‘zbekcha,  o‘zbekcha-inglizcha  lug‘at.  -T.:  «Pedagog»,  2007.; 
Slovar inostrannыx slov.-M.: «Akademiya», 2014.- S.191. 
7. 
G.K.Selevko.  Sovremennыe  obrazovatelnыe  texnologii.  -  M.:  Narodnoye  obrazovaniye, 
1998. - 256 s.