Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

TIL VA NUTQ JARAYONIDA UCHRAYDIGAN MUAMMOLAR VA ULARNI OLDINI 
OLISH YO`LLARI 
Nasimova Gulnoza 
Buxoro  viloyati Gʻ ijduvon tumani 17-umumiy oʻrta ta’lim maktabining Boshlang’ich sinf 
o’qituvchisi   
 
Ma’lumki, “Ta’lim to`g`risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ni amaliyotga  joriy 
qilishning keyingi  bosqichlarida barcha o`quv fanlari bilan bir qatorda  adabiy ta’lim tizimida ham ta’lim 
metodlarini ilg`or pedagogik texnologiyalar asosida ishlab chiqish, tabaqalashtirilgan ta’lim mazmuni va 
metodlarini  yaratish,  ularni  ma’rifiy-ma’naviy  tarbiyaga  mos  ravishda  takomillashtirish  ishlari  davom 
ettirildi. Xususan, o`zbek tili o`quv mazmunida adabiy materialni o`rganishga bo`lgan e’tibor kuchaydi. Til 
ta’limi sohasida  asosiy natija o`zbek adabiy tilining  boy imkoniyatlaridan keng foydalangan holda fikrni 
og`zaki  va  yozma  shakllarda  to`g`ri  va  ravon    ifodalash  ko`nikmalarining    shakllanganlik  hamda 
rivojlanganlik  darajasi  bilan  baholanadi.      O`zbek  tili  mashg`ulotlarida  nutqning  asosiy  materiali-  so`z 
ustida ishlash, o`quvchilarning lug`at boyligini  oshirish, so`zdan to`g`ri va o`rinli foydalanish malakalarini  
shakllantirish  nutq  madaniyatini  rivojlantirish  sohasida  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Afsuski,  keying 
paytlarda til va nutq ta’limida quyidagi muammolarga duch kelyapmiz. 
O`zbek tili mashg`ulotlarida o`quvchilarning darsda ayrim so`zlarni o`z ona tilida emas, balki boshqa 
tilda talaffuz qilishi; 
O`zbek tilidagi ayrim fonemalar, x, h, harlarini talaffuzda ajrata olmasligi; 
Tutuq belgisining ma’no farqlashga e’tiborsizlik, aniqrog`i, bilmasliklari; 
Yozma savodxonlikda shevadan foydalanish; 
Gapda so`zlar  tartibini to`g`ri ishlatmaslik va natijada uslubiy xatoning kelib chiqishi; 
Tilda va nutqda  noo`rin so`zlarni ishlatish; 
v , f va p harflarining talaffuzda almashtirilib ishlatilishi; 
 8.Ta’lim  boshqa  guruhlarda  olib  boriladigan  tillarda  guruhlarda  o`zbek  tilini  o`qitish  borasida  
o`zbek tili mutaxassislari duch kelayotgan muammolar,  ya’ni o`zbek tili mashg`ulotlarida o`quvchilarning 
darsda ayrim so`zlarni o`zbek tilida emas, balki o`z ona tilida talaffuz qilishi; 
O’quvchilar nutqidagi tipik kamchiliklar  
Matnda mavzuga uyg’un holda asosiy fikrni yoritib bera olmaslik; 
So’z tanlashdagi xatoliklar, ma’nodosh so’zlardan foydalana olmaslik; 
Bitta gap yoki yondosh gaplarda bir so’zni o’rinsiz takrorlash; 
Gap tuzishda so’zlar tartibiga e’tibor bermaslik ,gap bo’laklari o’rnini chalkashtirish; 
Ko’proq bir qolipdagi oddiy va sodda sintaktik qurilmalarni qo’llash; 
Yozma nutqda murakkablashgan sodda gaplar qo’shma gaplarning deyarli ishlatilmasiligi; 
Turli  tasvir  vositalari  ishlatilgan  jumlalar  ,hissiy-ta’siriy  bo’yoq  bildiruvchi  ifodalarning 
qo’llanmasligi. 
O’quvchilar  nutqida  kamchiliklarning  sabablari  o’quvchilar  va  o’qituvchilar  lug’at  boyligining 
kambag’alligi; 
kitob mutolaasi, kitobxonlikka e’tiborning yuqori emasligi; 
dars jarayonida nutqiy kompetensiyalarga oid tajribalarning yetarli emasligi; 
ona  tili  darslarida  berilgan  mashq  va  topshiriqlarning  ko’proq  lingvistik  kompetensiyalarni 
shakllantirishga qaratilganligi; 
Xo`sh, bunday vaziyatda nima qilish kerak, degan savol tug`iladi.            Fikrimizcha, ayni chog`da, 
lo`nda qilib aytganda, umumiy o`rta ta’limda “Grammatika- grammatika uchun emas, balki “Grammatika 
–fikrning  aniq  va  lo`nda  ifodasi  uchun”  shioriga  amal  qilish  maqsadga  muvofiq.  Buning  uchun:  
O`quvchilarning aniq va ravon so`zlashlariga qaratilgan , o`z pedagogik faoliyatim davomida dars tashkil 
qilishda  ayrim  usullardan  foydalanish  xususidagi  fikr-mulohazalarimni  kasbdoshlarim  e’tiboriga  havola 
etmoqchiman. 
 1.O`zbek xalq maqollari “ Til, falsafa va badiiy ijodning o`ziga xos hodisasi sifatida yuzaga kelgan 
xalq  maqollari  folklorning  ixcham  shakli,  ammo  teran  mazmunga  ega  bo`lgan  janrdir.  Ularni  qo`llash 
natijasida dars jarayoni nihoyatda qiziqarli o`tadi, pirovardida o`quvchilarning talaffuz nuqsonlari bartaraf 
etiladi. Masalan: “Yaxshi niyat qil, yomoniga  tayyor tur” maqoil tarkibiga kelishiga qarab birgina yomon 
so`zi  o`z  ma’nosi  –yomonlikdan  tashqari,  xudbinlik,  tekinxo`rlik,  egrilik,  insofsizlik,  dushmanlik, 
qo`rqoqlik,  nodonlik,  ilmsizlik,  odobsizlik,  baxillik,  manmanlik,  noshudlik,  yolg`onchilik,  sabrsizlik, 

---

 
119 
 
bevafolik, ochko`zlik, nomussizlik, isrofgarchilik va hokazo salbiy xususiyatlarni ham ifodalaydi. Bu holat 
maqollarda so`zning ma’no imkoniyatlari naqadar kengligini ko`rsatadi. 
 2.  Tez  aytishlar    “Tez  aytishlar  kichik  va  maktab  yoshidagi  bolalar  nutqidagi    ayrim  tovushlarni 
buzib  talaffuz  etish  hollarini  tuzatishga  ,  to`g`ri  so`zlaydigan  bolalarda  esa  adabiy  talaffuz  normalarini 
mustahkamlashga , nihoyat , bolalarga jumlalardagi  mantiqiy urg`uni topib olishga yordam beradi”. Xuddi 
shu  kabi , tez aytishlardan foydalanish ham ikkinchi tilni o`rganuvchilarni  qiziqtiruvchi , ular nutqidagi 
ba’zi nuqsonlarni bartaraf qiluvchi usuldir. Dars jarayonida quyidagi tez aytishlardan foydalanish mumkin: 
1. Jamila jiydani joyiga joyladi. 
2. Jo`ja cho`chib go`ja cho`qir. 
3. On sakkizda bir sakkiz, sakson sakkiz juft sakkiz. 
4. Qishda kishmish pishmasmish, kishmish pishsa qishmasmish. 
3. x va h harflari  ishtirok etgan so`zlarni ustida ishlash natijasida ulardagi farqni o`rgatish. 
4.  Lugatlar  ustida  ishlash.  Bunda  dars  davomida  ,  ayniqsa,    mashqlarni  bajarishda  o`quvchilar 
tushunishi qiyin bo`lgan so`zlarni  izohli lug`atdan topishni o`rgatish kerak bo`ladi. 
5. Frazeologik birliklar bilan ishlash, shevadagi so`zlarning adabiy nutqdagi variantlari bilan ishlash 
, til ta’limini rivojlanishga muhim omil bo`lib xizmat qiladi.  
   Demak til ta’limida maqol, tez aytish, talaffuzdan ajratish qiyin bo`lgan so`zlar , lug`at boyligini 
oshirish, iboralar bilan shug`ullanish va ulardan foydalanish- darsning  qiziqarli va mazmundor bo`lishini 
ta’minlovchi  amaliy  –didaktik  omillardan  biridir.Yana  shuni  aytib  o`tish  kerakki,  o`quvchilarni  badiiy 
asarlar  o`qishga  va  bu  orqali  ularni  teran  fikrlashga  ,  hozirjavoblikka,  boshqalar  oldida  o`z  fikrini  ayta 
olishga, har voqea yuzasidan  to`g`ri , xolisona baho berishga o`rgatish mumkin .   Yuqoridagilardan kelib 
chiqib shuni aytish mumkinki, qo`llanilgan  usullar o`quvchilarning intellektual faollik, qiziqishlari hamda 
moyilliklaridan  kelib  chiqqan  holda  bilimlarning  ortishi  va  ko`nikmalarining  malakaga  aylana  borishini 
ta’minlaydi. Ta’lim sifat samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiyani hozirgi 
zamon  talablari  darajasida  olib  borishda  mavjud  barcha    imkoniyatlar  va  vositalardan  samarali 
foydalanganimizdagina ma’naviyati yuksak yoshlarni tarbiyalashga erishamiz.   
             Adabiyotlar. 
Karimov  I.A.  Milliy  istiqlol  mafkurasi-xalq  e’tiqodi  va  buyuk  kelajakka  ishonchdir.-Toshkent: 
O’zbekiston,2000,23-bet. 
Abdullaeva Q. Nutq o’stirish.Toshkent: O’qituvchi,1980. 
Mamajonov A. Tekst lingvistikasi.-T.TDPI.1999 
Oripov Q.,Obidova M. Ifodali o’qish.Toshkent: O’qituvchi,1982