Zamonaviy fan va talim tarbiya: muammo, yechim, natija

TEXNOLOGIYA VA UNI O‘QITISH METODIKASI MASHG‘ULOTLARIDA 
BO‘LAJAK BOSHLANG‘ICH SINF O‘QITUVCHILARINING KASBIY VA 
REFLEKSIV TAFAKKURINI RIVOJLANTIRISHNING HARAKATLANTIRUVCHI 
KUCHLARI 
Ro'zmetova Zamira Masharipovna 
Urganch shahar 1-sonli umumiy o'rta ta'lim maktabining texnologiya fani o'qituvchisi 
 
Ertangi  boshlang‘ich  sinf  o‘qituvchilarining  kasbiy  refleksiv  tafakkurini  rivojlantirish  uchun 
harakatlantiruvchi  kuchlar qatorin i texnologiya ta’limi metodi asosida ta’lim-tarbiya jarayoniga  kiritish 
maqsadga muvofiqdir. Harakatlantiruvchi  kuchlar deb biz Texnologiya  va uni o‘qitish metodikasi o‘quv 
fani  bo‘yicha  talabalarning  auditoriyadagi  va  dam  olish  vaqtidagi  tadbirlarining  shunday  sifatlarini 
tushunamizki, har doim ta’lim-tar biya jarayoni va yoshlarning boshqa rivojlantiruvchi faoliyati davomida 
mavjud qarama- qarshi tendensiyalarining doimiy kurashida ijobiy o‘rin kasb etadi va oxir oqibat kechagi 
abituriyentlarning pedagogik mahoratning yangi va yangi cho‘qqilariga chiqishlarini ta’minlaydi. 
Birinchi  harakatlantiruvchi  kuch-Pedagogika  fakulteti  Boshlang‘ich  ta’lim  va  sport  tarbiyaviy  ish 
yo‘nalishi talabalarining shaxsiy va kasbiy o‘z-o‘zini takomillashtirishining yuksak ma’naviy ehtiyojlari va 
motivlari. 
Ikkinchi  harakatlantiruvchi  kuch-bo‘lajak  boshlang‘ich  sinf  o‘qituvchisining  texnologik  ta’limi  va 
kichik yoshdagi o‘quvchilarni tarbiyalash san’atini egallash sohasidagi faol hayotiy vazifasidir. 
Uchinchi  harakatlantiruvchi  kuch-fakultetda  texnologiya  va  uni  o‘qitish  metodikasining 
ixtisoslashgan xonaning zamonaviy xarakter va mazmunda jihozlanishi. 
To‘rtinchi harakatlantiruvchi kuch-OTMda texnologiya va uni o‘qitish metodikasi bo‘yicha o‘quv-
tarbiya jarayonini to‘laqonli dasturiy-metodik qo‘llanmalar bilan ta’minlanishi. 
Beshinchi harakatlantiruvchi kuch-bu bo‘lajak boshlang‘ich  sinf o‘qituvchilarining texnologiya va 
uni  o‘qitish  metodikasi  va  shu  kabi  uydagi  mustaqil  ishlari  bo‘yicha  xilma-xil  samarali  izlanish-ijodiy 
faoliyatlari. 
Oltinchi  harakatlantiruvchi  kuch-fakultet  talabalari  tomonidan  umumiy  ta’lim  maktablari  va 
maktabdan  tashqari  muassasalarda  pedagogik  amaliyotda  kasbiy  mahoratni  maqsadli  o‘tashlari  va 
egallashlari. 
Yettinchi  harakatlantiruvchi  kuch-boshlang‘ich  sinflarda  texnologiya  fani  bo‘yicha  fakultet 
o‘qituvchilarining pedagogik kasbiy mahorati. Fakultet pedagogik personalining nufuzli ittifoqchilarining 
biz  taklif  qilgan  tuzilishini  sinchiklab  ko‘rganda,  ular  o‘quv  tizimi  kasb-hunar  ta’lim  usullarini  ishlab 
chiqish  paytida  barcha  faoliyat  qismlarini  o‘zida  aks  ettirganiga  amin  bo‘lish  mumkin:  dastlabki  va 
ikkinchisi-talabalarning o‘zlari, uchinchi va to‘rtinchilari-O TM metodik xizmati rahbarlari va fakultetda 
o‘quv-tarbiya  jarayoni  tashkilotchilari,  va  beshinchi,  oltinchi  hamda  yettinchi  o‘qituvchilar-haqiqiy 
mutaxassislar,  umumiy  pedagogik  va  metodik  g‘oyalarning  yetarlicha  malakali  talqinchilari,  o‘rnatilgan 
intizomning qidiruv va ijodiy salohiyatini o‘z ichiga oladi va qo‘l ostidagilarning professional va refleksiv 
fikrlashni rivojlantirishda pedagogik amaliyotni tashkil qiladi. 
Frontal vakillik bizga bo‘ysunadigan ta’lim jarayonining harakatlantiruvchi kuchlari majmuasining 
bu tuzilishini o‘ziga xos deb xarakterlaydi va uning samaradorligi texnologiya va uni o‘qitish metodikasi 
usullarini  ishlab  chiqish  va  bo‘lajak  boshlang‘ich  sinf  o‘qituvchilarida  kasbiy-  refleksiv  tafakkurni 
shakllantirishning  rasmiy  ko‘rsatkichlari  bilan  tasdiqlanadigan  pedagogik  mahoratning  eng  yorqin 
belgilaridan biri. Ushbu majmuani batafsilroq ko‘rib chiqaylik. 
Birinchi  harakatlantiruvchi  kuch-Pedagogika  fakulteti  Boshlang‘ich  ta’lim  va  sport  tarbiyaviy  ish 
yo‘nalishi talabalarining shaxsiy va kasbiy o‘z-o‘zini takomillashtirishning yuksak ma’naviy ehtiyojlari va 
motivlari. Uning mohiyati shundan iboratki, Pedagogika fakulteti Boshlang‘ich ta’lim va sport tarbiyaviy 
ish  yo‘nalishi  talabalari  shaxsiy  va  kasbiy  o‘z-o‘zini  takomillashtirish  uchun  yuksak  axloqiy  ehtiyoj  va 
motivlarni shakllantirgandagina texnologiya va uni o‘qitish metodikasi asosida talabalarda kasbiy-refleksiv 
tafakkurni shakllantirish mumkin bo‘ladi. 
Pedagogika  fakulteti  Boshlang‘ich  ta’lim  va  sport  tarbiyaviy  ish  yo‘nalishi  talabalarini  kasbiy  va 
pedagogik  o‘z-o‘zini  takomillashtirishga  tayyorlash  yo‘llarini  izlashda  talabalarning  psixologik 
tayyorgarligi,  ya’ni  ularning  bilim  olish  ehtiyojlari  va  qiziqishlarining  motivatsiyasini  kasbiy  refleksiv 
fikrlashni  shakllantirish  uchun  harakatlantiruvchi  kuch  sifatida  belgilaydigan  shaxs  fazilatlarini 
shakllantirish masalalariga e’tibor qaratish kerak. Zamonaviy sharoitlarda talabalar turli sabablarga  ko‘ra 
oliy  ma’lumot  olishni  istaydilar.  V.  D.  Shadrikov,  kasbiy  faoliyat  motivlarining  shakllanishini  o‘rgana 

---

 
264 
 
turib, aytadi: "Inson, kasb tanlay turib, o‘zining motivatsion tuzilishini murakkab motivatsion jarayondagi 
ehtiyojlarni qondirish mumkin bo‘lgan o‘zining kasbiy faoliyati bilan bog‘langan faktorlar tizimiga “nusxa 
ko‘chiradi”, kasbining imkoniyatlarini o‘zining ehtiyojlari bilan taqqoslaydi va inson kasbni qabul qilish 
yoki  qabul  qilmaslik  haqida  bir  qaror  qabul  qiladi,  agar  qabul  qilsa,  qay  yo‘sinda  yoki  qaysi  aspektda 
ekanligini.  Kasbni  qabul  qilish  biror  faoliyatni  muayyan  tarzda  bajarishga  intilishni  keltirib  chiqaradi, 
ma’lum  deterministik  moyillik  hosil  qiladi  va  faoliyatning  psixologik  tizimini  shakllantirish  uchun 
boshlang‘ich nuqta bo‘lib xizmat qiladi15" Kasb bilan yanada yaqinroq tanishishda, ma’ruza, amaliy va 
seminar  mashg‘ulotlari  jarayonida  va  psixologik-  pedagogik  amaliyot  jarayonida  "faoliyat  sub’ektining 
motivatsion strukturasini ishlab chiqish va o‘zgartirish amalga oshiriladi. Bu rivojlanish ikki yo‘nalishda 
boradi:  birinchidan,  shaxsning  umumiy  motivlarining  mehnat  faoliyati  motivlariga  aylanishi  kuzatiladi; 
ikkinchidan, kasbiy faoliyat motivlarining dinamikasi kuzatilib, u quyidagilarda ifodalanadi: 
bir qator eski motivlarning evolyutsiyasi va yangi motivlarning paydo bo‘lishida; 
ba’zibir motivlarning mutlaq va nisbiy ahamiyatini o‘zgartirishda; 
motivlar  strukturasining  o‘zgartirilishida,  professionalizatsiya  jarayonida  shaxs  ehtiyojlari  o‘z 
ob’ektini va faoliyatini topadi va shu tariqa kasbiy motivlar strukturasini shakllantirish va ularni anglash 
yuzaga keladi. 
Shaxs  rivojlanishining  eng  yuqori  bosqichini  o‘rganib,  S.  Ilkalov  aytadiki  "o‘z-o‘zini 
takomillashtirish uchun undovchi omil to‘g‘ridan-to‘g‘ri tashqi talab emas va hatto, ozgina majburlash talab 
etiladigan,  irodaviy  intilishlar  talab  etiladigan,  o‘zini  yengish  talab  etiladigan,  o‘zining  tayyormasligini 
yengish talab etiladigan istak- ehtiyojmandlik ham emas, balki tom ma’noda majburlash talab qilmaydigan 
shaxsiy ehtiyojlar xizmat qiladi17" Motivatsiyani o‘z-o‘zini tarbiyalashning yetakchi tarkibiy qismi sifatida 
hisobga olib, S.Ilkalov kasbiy o‘z-o‘zini tarbiyalash tartiblarini interiorizatsiya qilish jarayonining o‘ziga 
xosligiga  e’tibor  berishni  taklif  qiladi.  Haqiqiy  pedagogik  harakatlar  ketma-ketligi  pedagogik  mahorat 
strukturasini tashkil etganidek, tashqi omillar ta’sirida bajarilgan o‘z- o‘zini tarbiyalash harakatlari ketma-
ketliklari  ham  o‘z  navbatida  o‘z  harakatlari  ichki  rejasining  strukturasini  tashkil  etadi.  O‘z-o‘zini 
tarbiyalash faoliyatining ham motivatsion, ham protsessual tashkil etuvchilari mana shunday hosil bo‘ladi. 
Tashqi ideal ichkiga o‘tadi. 
Shunday qilib, o‘z-o‘zini tarbiyalash motivatsiyasini shakllantirish jarayoni har qanday shaxs sifatini 
shakllantirishning muntazamligining alohida holatidir. Ularning asosida shaxsning o‘zining harakati yotadi: 
suzishga o‘rganish uchun suvga tushish kerak, har qanday munosabat, har qanday sababni shakllantirish 
uchun tegishli istaklar tajribasi to‘planishi kerak, va o‘z-o‘zini takomillashtirish o‘rganish uchun o‘z-o‘zini 
tarbiyalash bilan shug‘ullanish kerak18" 
Harakatlantiruvchi kuch- bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining texnologiya ta’limi va kichik 
yoshdagi maktab o‘quvchilarini tarbiyalash san’atini egallash sohasidagi faol munosabati. Faqat va faqat 
faol  shaxsgina  o‘z-o‘zini  takomillashtirish,  shu  jumladan,  o‘zining  kasbiy  va  refleksiv  fikrlashini 
shakllantirish bilan shug‘ullanadi. 
O‘qituvchini  tarbiyalash,  -  mutaxassislarning  aytishicha,  -  "kamida  ikkita  sharoit  tufayli 
qiyinlashadiki, ularning ob’ektiv mavjud bo‘lishiga, agar pedagogika o‘zining ishida haqiqatga tayanishni 
istasa, ko‘zlarini yumishga haqli emas. 
Birinchidan,  o‘qituvchilarning  ijtimoiy  maqomi  nisbatan  hali  ham  yuqori  emasligi.  Bu  esa  eng 
qobiliyatli  va  ijodiy  iqtidorli  shaxslar  o‘qituvchilikka  nisbatan  juda  katta  mehr  qo‘yibgina  o‘qituvchilik 
kasbini egallashni ko‘rsatadi. 
Ikkinchidan,  pedagogik  OTMda  hech  bir  o‘quv  dasturi  o‘qituvchining  axloqiy  shaxs  sifatida 
tarbiyalanishini ko‘zda tutmaydi. Faqatgina uning turli xil bilim, ko‘nikma va malakalarni qurollantirishi 
ko‘zda tutilgan. Tom ma’noda o‘qituvchining shakllanishi shaxsning mayllari, shaxsiy taqdiri va o‘qituvchi 
bo‘ladigan muayyan shaxs hayotining holatlariga qarab tasodifiy jarayon bo‘lib qolmoqda. 
O‘qituvchi ishonchli shaxs bo‘lishi kerak, shundagina u o‘zini axloqiy shaxs sifatida ko‘rsatadi, ya’ni 
o‘zini axloqli shaxs sifatida ko‘rsatib va axloqlilikni tarbiyalabgina ma’naviy javobgar bo‘lishi mumkin. 
Aynan  shu  sababli,  deydi  R.  V.  Knushevitskaya  "pedagogika  OTMining  maqsadi  faqat  oliy  ma’lumotli 
mutaxassisni  emas,  balki  eng  mas’uliyatli  kasb-  o‘qituvchi  kasbining  mutaxassisini  tayyorlashdir. 
O‘qituvchiga davlatning kelajagi ishonib topshiriladi, shuning uchun u g‘oyaviy jihatdan o‘ziga ishongan, 
o‘z ishiga mehr qo‘ygan, har tomonlama rivojlangan, yuksak ma’naviy- axloqiy mezonlarga ega, chuqur 
nazariy bilim va yaxshi amaliy ko‘nikmalarga ega, bo‘lajak ishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lgan shaxs 
bo‘lishi kerak. 
Shu sababli mutaxassis o‘qituvchini tayyorlash ta’limning boshidanoq aniq yo‘nalishga ega bo‘lishi 
va pedagogik ishga qat’iy qiziqishni shakllantirishga yordam berishi kerak". 

---

 
265 
 
Ta’lim-tarbiya  jarayonida  ma’lum  bir  sharoitlarda  pedagogik  ta’sir  ko‘rsatish  ob’ekti  ta’lim  va 
tarbiya sub’ekti vazifasini ham bajaradi, deb qaraladi. Bu jarayonda shaxs faolligi belgilangan maqsadlarga 
erishish  uchun  eng  muhim  shartlaridan  biri  hisoblanadi.  Shuning  uchun  talabalarning  o‘qishi  va  o‘zini- 
o‘zini tarbiyalashi masalalari, o‘quv-  bilim olish va ish faoliyati masalalari doimiy ravishda o‘qituvchi va 
psixologlar e’tibor  markazida bo‘lgan. 
Faollik bilan o‘qitish motivatsiyasi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir muammosini hal etish ta’sirning faollik 
xususiyatiga asoslanadi. A. N. Leontev ta’sirni aks ettirish "ta’sirning natijasi emas, balki o‘zaro ta’sirning 
natijasi, ya’ni bir- biriga qarama-qarshi jarayonlarning natijasidir. Ulardan biri- ob’ektning jonli tizimga 
harakati jarayoni bo‘lsa, ikkinchisi- tizimning o‘zining ta’sir qilinayotgan ob’ektga nisbatan faolligidir 19". 
Agar  o‘quvchilar  ich-ichidan  o‘qituvchilarning  harakatlaridan  va  talabalar  jamoasining 
harakatlaridan  rozi  bo‘lsa,  ularning  talablari  uning  ham  talablariga  mos  kelsa,  o‘qituvchilar  o‘z 
maqsadlariga  muvaffaqiyatli  erishadilar.  "Insonning  ma’naviy  qiyofasini  shakllantirish  borasidagi 
ishlarning muvaffaqiyati shu ishga, ta’limning qay darajada rag‘batlantirishi va unga rahbarlik qila olishiga 
bog‘liq. Asosiysi mana shunda" yozgan S. L. Rubinshteyn. 
Shaxsning  faollik  manbalaridan  biri  ijtimoiy  shaxsiy  ehtiyojlardir.  D.  N.  Uznadze  shaxsning 
faolligini  ehtiyojlarni  qondirish  jarayoni  sifatida,  sub’ektning  haqiqatga  bo‘lgan  munosabatining  bir 
ko‘rinishi deb hisobladi. 
Shaxsning ehtiyojlari-"zudlik bilan ularni qondirishni talab qiladigan haqiqiy ehtiyojlarning o‘ziga 
xos  hissiy  kechinmasi",  -  deydi  A.  Rudik.  Ehtiyojlarning  kuchi  va  barqarorligi  ijtimoiy  hayot  tajribasi 
hamda o‘quvchilarning yosh xususiyatlari bilan belgilanadi. 
Axloqiy  ehtiyojlarning  namoyon  bo‘lish  shakllaridan  biri  talaba  shaxsining  yo‘nalishini  aks 
ettiruvchi qiziqishdir. Ehtiyoj va manfaatlar kishilarni faol harakat va ishlar qilishga undaydi. 
"Qiziqishni rivojlantirish jarayoni-deydi I. Baka, -quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi: 1) yangi, 
yorqin, g‘ayrioddiy narsalarga intilish; 2) nafaqat tashqi sifat va xususiyatlarni baholash, balki tahlil qilish, 
analoglar bilan taqqoslash sodir bo‘ladi; fikrlash idrokdan ustun turadi; 3) maqsadlar va ijtimoiy ehtiyojlar 
tushunib  yetiladi,  o‘z  nuqtai  nazarlari  va  pozitsiyalari  faoliyat  uchun  motivlar  sifatida  belgilanadi. 
Qiziqishni  rivojlantirishning  bosqichliligini  hisobga  olishga  bunday  yondashuv  o‘quvchilarning  yosh  va 
individual xususiyatlarini, yashash sharoiti va idrokini hisobga olishni talab qiladi ". 
"Texnologik  ta’limining  tarbiyaviy  va  ijodiy  yo‘naltirilganligini  mustahkamlash,  tarmoqni 
kengaytirish  va  texnik  to‘garaklar,  fakultetlar  va  boshqa  birlashmalarning  profillari  sonini  oshirish 
shaxsning motivatsion sohasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Maktab bitiruvchisining motivlari tizimida u eng 
muvaffaqiyatli  ishlayotgan  faoliyat  turiga  yo‘naltirilganligi  va  moyilligiga  ko‘proq o‘xshash  bo‘lganlari 
ustunlik qiladi20". 
Uchinchi  harakatlantiruvchi  kuch  -  fakultetda  texnologiya  va  uni  o‘qitish  metodikasiga 
ixtisoslashtirilgan  fan  kabinetini  jihozlanishining  zamonaviy  xarakteri  va  mazmuni.  Bu  vazifa  o‘quv 
ishlarini moddiy-texnik jihozlar bilan maksimal ta’minlashdan iborat. 
Pedagogika  fakulteti  Boshlang‘ich  ta’lim  o‘qituvchisi  oldida  turgan  eng  muhim  vazifalardan  biri 
talabalarning amaliy tayyorgarligini takomillashtirishdir. Amaliy tayyorgarlikka ta’sir etuvchi eng muhim 
omillardan  biri-texnologiya  va  uni  o‘qitish  metodikasi  bo‘yicha  mashg‘ulotlarni  ixtisoslashgan  fan 
kabinetida  o‘tkazish  zarurligidir.  Barcha  mashg‘ulotlar,  ma’ruzalar,  amaliy  va  laboratoriya,  turli 
ko‘rgazmali qurollar: jadvallar, diagrammalar, namunalar, texnologik xaritalar va boshqalarni ko‘rsatish 
bilan  birga  olib  borilishi  kerak.  Ta’lim  jarayonini  tashkil  etishga  bunday  yondashuv  talabalarga 
mashg‘ulotda  texnologiya  va  uni  o‘qitish  metodikasi  o‘qituvchisi  yoki  texnologiya  fanidan  dars  olib 
boruvchi boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi ishi, pedagogik faoliyatning ma’lum turi haqida tez tasavvur hosil 
qilish imkonini beradi. Sinfda har xil turdagi texnik o‘quv vositalari ish holatida bo‘lishi va mashg‘ulotlar 
davomida ishlatilishi kerak. 
To‘rtinchi  harakatlantiruvchi  kuch  - OTMda  texnologiya va uni o‘qitish metodikasiga asoslangan 
o‘quv-tarbiya jarayonini to‘laqonli dasturiy- metodik va kutubxonaviy ta’minlashdir. Bu harakatlantiruvchi 
kuchning  mohiyati  boshlang‘ich  sinflarda  "texnologiya  ta’limi"  kursini  tashkil  etish  uchun  ham,  oliy 
ta’limda "texnologiya va uni o‘qitish metodikasi" kursini tashkil etish uchun ham o‘qituvchi mehnatini va 
talabaning o‘qish faoliyatini metodik adabiyotlar, dastur materiali bilan ta’minlashdan iborat. 
Qarshi  davlat  universiteti  Pedagogika  fakultetida  texnologiya  va  uni  o‘qitish  metodikasi  bo‘yicha 
darslarni takomillashtirish uchun zahiralari qidirib, biz bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarida kasbiy-
pedagogik  refleksiyaga  qobiliyatini  rivojlantirishning  ta’sirchan  harakatlantiruvchi  kuchi  sifatida  ta’lim-
tarbiyaviy  jarayonining  to‘laqonli  dasturiy  ta’minoti  va  adabiyotlar  bilan  ta’minlanishiga  katta  e’tibor 
beryapmiz. 

---

 
266 
 
Tajriba shuni  ko‘rsatadiki, an’anaviy o‘qitish usullari  yuqori malakali o‘qituvchilar  uchun tegishli 
ta’lim  darajasini  to‘liq  ta’minlay  olmaydi,  chunki  talabalar  o‘rganayotgan  fanlar  bo‘yicha  bizga  yetib 
kelayotgan axborot oqimi talabalar tomonidan o‘quv materialini o‘zlashtirishning haqiqiy imkoniyatidan 
oshib  ketadi.  Shuning  uchun  ham  pedagog  kadrlar  oldidagi  dolzarb  vazifa  tegishli  didaktik  prinsiplarni, 
shuningdek, muntazam fanlarni o‘qitish metod va usullarini takomillashtirishdan iborat.