Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov

ko‘paymoqda... Hozirgi paytda, biologiya sohasida 1930-yildagidan ko‘ra 4 barobar ko‘proq 
va 1900-yildagidan ko‘ra 16 barobar ko‘p bilimga egamiz. Agar bilim jamg‘arish tezligimiz 
hozirgiday  davom  etsa,  2000-yilga  borib,  biologiya  bo‘yicha  kitoblarning  kirish  qismining 
o‘zi, 1900-yildagiga nisbatan 100 barobar ko‘p ma’lumot taqdim etadigan bo‘ladi». 
 
Tasavvur  qilyapsizmi,  mualliflar  nima  deyishmoqda?  Bu  so‘zlar  menga  shunchalik 
qattiq  ta’sir  ko‘rsatdiki,  yuqorida  aytganimdek,  chuqur  tushkunlikka  tushib  qoldim...  Men 
esimni tanigandan buyon, ilm o‘rganishdan chalg‘imaslikka va zamonaviy ilm-fanning ilg‘or 
qadamlari bilan hamnafas bo‘lishga urinib kelganman. Ba’zan esa, men buni uddalay olyapman 
degan ishonch ham yashagan qalbimda. Lekin, anavi iqtibosda keltirilgan ma’lumotlarni o‘qib 
olgach,  shu  choqqacha  olgan  butun  bilimlarim  ko‘z  oldimda  arzimas  bir  zarradek  ko‘rina 
boshladi.  Demak  men  o‘zimni  shu  choqqacha,  ilm-fanning  ilg‘or  qanoti  bilan  teng  qadam 
tashlayapman  deb  o‘ylagan  edim.  Endi  bilsam,  nafaqat  puch  o‘ylabman,  balki,  zamonaviy 
ilmdan endi yetib bo‘lmas darajada orqada qolib ham ketgan ekanman... 
 
Shularni  xayol  qilib,  vanihoyat  men  ilmiy  taraqqiyotdan  ortda  qolganligimdan 
umidsizlanishni bir chetga surib qo‘yib, umuman borliq va hayot haqida fikr yurita boshladim. 
Homo  sapiens  ga  nima  bo‘lmoqda  o‘zi?  Aftidan,  odamzot  faktlarni  bo‘rttirib  ko‘rsatish  va 
ularni o‘zi bilgancha talqin qilishdek bo‘lmag‘ur ishni o‘ziga odat qilib olayotgan ko‘rinadi. 
O‘ylashimcha, sifatsiz ta’lim tufayli jamiyat ma’naviy jarlik  yoqasiga kelib qoladigan vaqti 
unchalik ham uzoq emas. Yaqin orada, endi odamlar bilimni emas, shunchaki axborotni qabul 
qiladigan va uni shunchaki joydan-joyga tashiydigan kimsalarga aylanishadi. Ular bilim deb 
o‘ylab  xotirada  saqlab  yurgan  narsalar  esa,  shunchaki  qandaydir  faktlar  va  konsepsiyalar 
yig‘indisidan  iborat  keraksiz  axborot  to‘plamidan  iborat  bo‘ladi  xolos.  Jamiyatda  saqlanib 
qoladigan oz sonli haqiqiy bilim tarafdorlari esa, anavi manqurtlar soyasidagi, hech narsaga 
kuchi  yetmaydigan  ojiz  qatlamga  aylanib  qoladi.  Odamlar  shunchaki,  tubsiz  axborot 
ummonida g‘arq bo‘ladilar... 
 
Bilasizmi,  shu  kabi  pessimistik  xayollar  iskanjasida  deyarli  bir  kun  tushkunlikda 
yurdim.  Lekin,  ertasi  kuni  birdan  ko‘nglim  yorishdi.  Men  «Biologiya»  darsligini  o‘rniga, 
mutolaa  uchun  butunlay  boshqa  kitob  –  Paykning  «Arifmetika»sini  o‘qishga  qaror  qildim. 
Ushbu kitobning muqovasida keltirilgan ma’lumot juda izchil va lo‘nda yozilgan edi (o‘sha 
paytlarda bunday ma’lumotlarga jiddiy yondoshilar edi). Xullas, muqovada kitobga qisqa va 
lo‘nda sharh berilgan bo‘lib, u quyidagicha ifodalangan edi: «AQSH fuqarolari uchun Nikolas 
Payk tomonidan tuzilgan to‘liq va mukammal arifmetika sistemasi». Bu kitob ilk marta 1785-
yilda bosmadan chiqqan. Lekin mening qo‘limdagi kitob, Paykning 1797-yilda chop etilgan, 
ya’ni, to‘ldirilgan va tuzatishlar kiritilgan ikkinchi nashri edi.  

---

90 
 
 
Mazkur  kitob  juda  mayda  harflar  bilan  yozilgan  bo‘lib,  500  sahifadan  ko‘p  varoqni 
tashkil qilardi va uning sahifalari istisnosiz ravishda faqat matndan iborat  edi. Undan siz na 
biror  rasm  va  na  biror  diagramma  yoki  chizma-grafiklarni  uchratmaysiz.  Kitob  to‘laligicha 
arifmetikaga bag‘ishlangan bo‘lib, faqat, uning eng oxiridagi kichik bo‘limlarda geometriya va 
algebraga kirish mavzulari qisqacha bayon qilingan.  
 
Men bu kitobga favqulodda qiziqib qoldim. Harholda, hozir mening ikki nafar, maktab 
yoshidagi farzandim bor va o‘zim ham qachonlardir maktabda o‘qiganim uchun, arifmetikaga 
oid  kitoblarning  ahamiyatini  yaxshi  tushunaman.  Bilasizmi,  hozir  farzandlarim  o‘qiyotgan 
arifmetika kitoblari ham, men maktabda o‘qigan davrdagi arifmetika kitoblari ham, Paykning 
arifmetikasidan  ancha  yupqa.  Paykning  kitobi  hajman  katta  va  shunga  yarasha  ko‘proq 
ma’lumotlarga ega. Nega bunday? Nima, bizga zamonaviy maktab arifmetika kurslarida Payk 
yozganlaridan  ko‘ra  kamroq  narsa  o‘rgatishadimi?  Bizdan  arifmetikaga  oid  qandaydir 
bilimlarni yashirishyaptimi?  
 
Men qiziqish bilan, Payk arifmetikasini sinchiklab varoqlab chiqdim. Har bir sahifani 
yaxshilab  tekshirdim.  Aniqlashimcha,  bizdan  haqiqatan  ham  nimalarnidir  yashirishmoqda 
ekan. Lekin, o‘sha «nimlar»ning aynan nima ekanini bilgach, buning hech qanday yomon joyi 
yo‘qligini,  qaytanga,  balki,  biz  va  ayniqsa  maktab  yoshidagi  go‘dak  farzandlarimizning 
foydasiga  ekani  ma’lum bo‘ldi. Ular haqida bilgandan, uni  bilmagan va  keraksiz ma’lumot 
bilan miyani to‘ldirmagan ma’qul menimcha. 
 
Masalan, kitobning 19-sahifasidan boshlab Payk Rim raqamlari haqida so‘z yuritadi va 
500 minggacha bo‘lgan sonlarni Rim raqamlarida qanday yozilishini erinmay keltirib o‘tadi.  
 
Biz yaxshi bilamizki, o‘rta asrlardan boshlab, deyarli butun jahonda hisob-kitoblar va 
yozuv-chizuvlarda asosan arab raqamlaridan foydalanilmoqda. Arab raqamlari ommalashgach, 
Rim raqamlari o‘z dolzarbligini yo‘qotgan. Ungacha esa, kim biladi deysiz, ushbu noqulay va 
beso‘naqay Rim raqamlaridan foydalanib, hisob-kitob qilish uchun qancha ortiqcha vaqt va 
qog‘oz  isrof  qilingan  ekan.  Aslida-ku,  arab  raqamlariga  o‘tilgani  bilan,  hisob-kitob  usullari 
o‘zgarmagan. Lekin, hisoblashlarni bajarish amaliyotlari juda katta yengillikka ega bo‘lgan. 
Ko‘rib  turibsizki,  hisoblash  bo‘yicha  insoniyat  bilimlari  bu  jarayonda  yo‘qolmadi,  balki, 
shunchaki, nisbatan samarasiz usul va qoidalar o‘rniga, nisbatan samarador usul va qoidalar 
yuzaga chiqib keldi.  
 
Lekin, Rim raqamlari tarixda qolib, muomaladan chiqib ketganidan taxminan 500 yil 
o‘tib, Nikolas Payk ularni yana o‘z kitobida bayon qilmoqda va bu narsa ommalashib, kimgadir 
kerak  bo‘ladi  deb  o‘ylamoqda.  U  kitobni  o‘qigan  odam  Rim  raqamlarini  arab  raqamlariga 
o‘gira oladi deb hisoblagan. Lekin, o‘girishni bilmaydiganlarga bu ishni o‘rgatish uchun hech 
qanday yo‘l-yo‘riq, yoki, ko‘rsatmalar keltirmagan. Shunga qarmay, Payk ham o‘tib ketganiga 
mana  200-yildan  oshgan  paytda,  Rim  raqamlari  oz-moz  bo‘lsa-da,  lekin  amalda  hali  ham 
qo‘llanmoqda.  
 
Nima  uchun?  Albatta,  Rim  raqamlari  matnda  asrlarni  ifodalashda,  antiqa  soatlarda, 
hamda, bino fasadlarida hali hanuz uchrayotgani, ularga hozir ham ehtiyoj bor degani emas. 
Rim  raqamlarini  qo‘llayotganlarning  asosiy  maqsadi  bu  orqali  qandaydir  antik  kolorit 
taassurotini  uyg‘otish,  yoki,  o‘ziga  xos  «original»  ko‘rinishga  ega  bo‘lishdan  boshqa  narsa 
emas. Eng ajablanarli va g‘ashni keltiradigan narsalardan biri shuki, oramizda ba’zi sentimental 

---

91 
 
shaxslar Rim raqamlarini yaxshi bilish qandaydir yuksak madaniyat belgisi sifatida qaralishi 
kerak deb o‘ylashadi.  
 
Rim  raqamlari  deysizmi?  Ular  haqida  unuting.  Buni  o‘rniga,  zamonaviy  ilmlardan 
biriga oid, masalan, genetikaga taalluqli yangi ma’lumotlarni o‘rganing.  
 
Lekin, siz «tarixga qaytib ish ko‘rmoq...» qabilidagi gaplarni eslab, bu ish, ya’ni, Rim 
raqamlarini  unutish  yaxshi  emasligini,  ularni  hech  bo‘lmasa  tarixga  hurmat  yuzasidan  bilib 
qo‘yish  lozimligini  aytmoqchidirsiz?  Lekin,  ishonavering,  biz  o‘z  paytida  bundan  ham 
muhimroq bilim sanalgan boshqa ko‘plab narsalarni unutib bo‘lganmiz va bundan hech kim 
jabrlangani  yo‘q.  Ishonavering,  biz,  qadimgilar  uchun  dolzarb  va  muhim  bilim  sanalgan 
ko‘plab narsalarni allaqachon unutib yuborib bo‘lganmiz. Lekin, bizning kamchiligimiz bu – 
o‘zimizdan avvalgilar misqollab yiqqan bilimlarni unutib yuborishimizda emas, balki, ushbu 
ma’lumotlarni keraksiz va o‘rinsiz ravishda o‘z xotiramizda muhrlab yurishimizdadir. 
 
Misol uchun, yana o‘sha Payk arifmetikasiga qaytsak. Ushbu kitobning kattagina qismi 
hali  biz  butunlay  unutib  yubormagan,  lekin  unutsak  yaxshiroq  bo‘ladigan  ma’lumotlarga 
bag‘ishlangan. Aynan shu tufayli ham, zamonaviy arifmetika kitoblari Payk arifmetikasidan 
ancha yupqa va qisqa. Agar biz keraksiz ma’lumotlarni butunlay unutib yuborib, ularni har bir 
kitobga ham tiqishtiravermaganimizda edi, zamonaviy arifmetika kitoblari yana ham ixcham 
ko‘rinishda bo‘lardi.  
 
Misol keltiraman. Paykning kitobida juda ko‘p turli jadvallar mavjud va muallifning 
fikricha, ulardan foydalanishni har bir kishi bilish shart. Masalan, kitobdagi beshinchi jadval 
«Movut qalinligi» haqida gap bormoqda.  
 
Bilasizmi, 2 ½ dyum bir tirnoqni tashkil etishini?  Bilmaysiz, to‘g‘rimi? Bilib oling: 16 
tirnoq bu – bir yard; 12 tirnoq esa – bir tirsak bo‘ladi. 
 
Lekin  bu  hammasi  emas!  12  tirnoq  bir  tirsak  bo‘lishi  bu  faqat  flamand  tirsagini 
bildiradi.  20 tirnoq esa  ingliz  tirsagiga teng bo‘ladi.  Farang tirsagi  esa 24 tirnoqqa teng. Bu 
ham hammasi emas. 16 tirnoqqa 1,2 dyum qo‘shilsa, u shotland tirsagini beradi!  
 
Demak, siz, import yoki eksport bilan bog‘liq biznesni yo‘lga qo‘ymoqchi bo‘lsangiz, 
ushbu birliklarning hammasini bilishingiz, yoki, ulardan butunlay qutulib, o‘rniga qandaydir 
mukammal va universial, standart birliklardan foydalanishga o‘tish haqida bosh qotirishingiz 
zarur bo‘ladi.  
Ma’lum  bo‘lishicha,  har  bir  tovar  uchun  o‘ziga  xos  o‘lchov  birliklari  mavjud  ekan. 
Masalan, moyni firkin birligi bilan sotish yoki xarid qilish mumkin; olxo‘rini esa panch bilan, 
go‘shtni  esa  stoun  o‘lchovi  bilan  pullash,  yoki,  sotib  olish  mumkin  xolos.  Albatta,  ushbu 
o‘lchov birliklarini har birini funtga o‘girib hisoblab olish ham mumkin. Lekin, funtni ham o‘zi 
uch xil bo‘lsa, uning qaysi biridan foydalanayotganingizni o‘zingiz yaxshi bilishingiz lozim. 
Chunki,  troya funti va  dorixona funtidan tashqari, bozorlarda qo‘llash  uchun  «evrideypoys» 
funti mavjudligini sizga kimdir o‘rgatgan bo‘lishi amri mahol.  
Agar  siz  uzunlik  va  masofani  o‘lchashingizga  to‘g‘ri  kelib  qolsa-chi?  Bundan  ham 
osoni bormi?! . Bilasizmi, 7,92 dyum bu 1 link bo‘ladi va 25 link esa 1 pol; 4 pol bo‘lsa bir