Zamon, makon va boshqa narsalar haqida. Ayzek Azimov

Sayyora 
Tabiiy 
 yo‘ldoshlari 
s 
oni 
Arqon koeffitsiyent 
kichik bo‘lgan, ya'ni, 
daydib kirib qolgan 
tabiiy yo‘ldoshlari 
Mars  
2  
− 
Yupiter 
67 
51 
Saturn 
62 
37 
Uran 
27 
8 
Neptun 
14 
6 
 
Bundan buyog‘iga sayyoralarning haqiqiy tabiiy yo‘ldoshlari aniqlanishi ehtimoli juda kam. 
Eng so‘nggi aniqlangan shunday haqiqiy tabiiy yo‘ldoshlardan biri – Uran yo‘ldoshi Miranda 
bo‘lsa (u 1948-yilda kashf qilingan), keyinchalik Plutonning yo‘ldoshi Xaron (1978) aniqlandi. 
Lekin hozirda Pluton sayyoralar safidan chiqarib yuborilgan. Tutib olingan tabiiy yo‘ldoshlar 
borasida esa, bir narsa deyish qiyin. Chunki, Koinotda son-sanoqsiz asteroidlar daydib yuribdi 
va ularning katta sayyoralar gravitatsiya doirasiga tushib qolishi hech gap emas. Shu tariqa, 
katta  sayyoralarda  bundan  buyon  ham  istalgan  miqdorda  shunday  tutib  olingan  daydi 
yo‘ldoshlar paydo bo‘lib va yo‘qolib turishi mumkin.  
 

---

54 
 
Keling,  tabiiy  yo‘ldoshlarning  «arqon  koeffitsienti»ni  tahlil  qilib  ko‘ramiz.  Haqiqiy  tabiiy 
yo‘ldoshlar  ichida  eng  kichik  arqon  koeffitsiyenti  –  Marsning  Deymos  yo‘ldoshiga  tegishli 
(32).  Tutib  olingan  yo‘ldoshlar  ichida  esa  eng  katta  arqon  koeffitsientiga  –  Nereida  egalik 
qiladi (34).  
Biz haqiqiy  yo‘ldoshlar uchun eng kichik qiymatni Deymos misolida  yaxlitlab olib, 30 deb 
qabul qilamiz. Ushbu qiymatdan kichik arqon koeffitsientiga ega yo‘ldosh katta ehtimol bilan, 
tutib olingan yo‘ldosh deb hisoblash mumkin va bunday yo‘ldosh bir kun kelib, o‘z sayyorasi 
oilasini tark etishi va yana ochiq Koinotda sang‘iy boshlashi mumkin.  
 
Sayyoraning massasi va Quyosh bilan oraliq masofasini bilgan holda, mazkur koeffitsient amal 
qiladigan masofani ham hisoblab chiqish mumkin. Buning uchun F
s
/F
q 
nisbatni 30 ga teng deb 
olamiz. m
s
, m
q
 va d
q
 ni bilgan holda, d
s
 ni hisoblaymiz. Shunday qilsak, sayyoraning haqiqiy 
tabiiy  yo‘ldoshi  eng uzog‘i bilan qancha masofada bo‘lishini aniqlashimiz mumkin bo‘ladi. 
Ayni  damda,  haqiqiy  yo‘ldosh  o‘z  sayyorasiga  qanchalik  yaqin  masofada  bo‘lishi 
mumkinligini  ham  bilib  olish  mumkin.  Xabaringiz  bo‘lsa,  tabiiy  yo‘ldoshlarning  sayyoraga 
yaqinlashishning  aniq  belgilangan  minimal  masofasi  mavjud.  Agar  yo‘ldosh  ushbu 
minimumga yaqin kelib qolsa, unda o‘zining orbitadagi barqarorligini saqlab qola olmaydi va 
sayyora  sirtiga  qulab  tushishi  mumkin.  Bunday  minimal  masofani  astronomiyada  «Rosh 
chegarasi»  deyiladi.  Chunki,  ushbu  eng  kichik  masofani  birinchi  bo‘lib  farang  astronomi 
Eduard  Alber  Rosh  (1820-1883)  tomonidan  1848-yilda  hisoblab  chiqilgan.  Hozirgi  zamon 
hisob-kitoblariga  ko‘ra,  Rosh  chegarasi  sayyora  markazidan  hisoblaganda  uning  radiusidan 
roppa-rosa 2,44 marta katta masofaga teng.  
Men to‘rtta gaz gigantlari uchun ushbu masofalarning har ikkisini (ya'ni, arqon koeffitsiyenti 
va Rosh chegarasini) hisoblab chiqdim va quyidagi jadvalda ularni keltiraman: