Захириддин Мухаммад Бобур номидаги Андижон Давлат Университети Табиатшунослик ва география факултети

v) Nooziq-ovqat ekinlari 
Nooziq-ovqat ekinlari tarkibida paxta, tabiiy kauchuk hamda tamaki muhim ahamiyat kasb 
etadi. 
Paxta ekin maydonlari dunyoda 35 mln. ga ni tashkil etadi. Ular asosan shimoliy yarim 
sharning 20
0
va 40
0
shimoliy kengliklari oralig’ida mujassamlashgan. Paxta tolasi ishlab chiqarish 
jahonda asta-sekin o’sib borib, 18 mln. t. yetdi. O’z navbatida xalqaro paxtachilikni rayonlashtirish 
quyidagi o’ta yirik hamda yirik rayonlarni ajratish imkoniyatini beradi. 
Birinchidan, bu Sharqiy, Janubi-Sharqiy va Janubiy Osiyo bo’lib, Xitoy (4,5 mln. t.) Hindiston 
hamda Pokiston (1,5 mln. t. dan), Tailand asosiy ishlab chiqaruvchilar sifatida namoyon bo’ladi. 
Ikkinchidan, MDH doirasida O’rta Osiyo va Kavkaz orti mamlakatlari bo’lib, bu yerda yirik ishlab 
chiqaruvchi - O’zbekiston (1,5 mln. t.) hisoblanadi. Uchinchidan, Janubi-g’arbiy Osiyo, bunda 
Turkiya (0,7 mln. t.), Eron, Iroq Suriya, Afg’oniston alohida o’rin tutadi. To’rtinchidan, bu 
Shimoliy va Sharqiy Afrika, Misr, Suriya, Efiopiya, Uganda, Tanzaniya. Beshinchidan, G’arbiy va 
Markaziy Afrika - Nigeriya, Kamerun, Zair. Oltinchidan, Janubiy Afrika, Mazombik, Madagaskar. 
Ettinchidan, Shimoliy va Markaziy Amerika, avvalo AQSh (3,4 mln. t.) hamda Meksika. 
Sakkizinchidan, Janubiy Amerika - Braziliya (0,7 mln. t.), Argentina, Venesuela, Peru. 
To’qqizinchidan, bu Avstraliyadir. 
Jahon savdo shaxobchalariga har yili 5-6 mln. t., asosan o’rta tolali paxta tolasi keltiriladi. 
Asosiy eksportchilar –AQSh (1,7 mln.t.), so’ngra O’zbekiston, Xitoy, Pokiston, Hindiston, Afrika 
mamlakatlari, Paragvay, Avstraliya. Import geografiyasini asosan ikki region belgilab beradi: 
1. Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo (Yaponiya, Tayvan, Koreya Respublikasi, Gonkong, 
Tailand, Indoneziya) 

---

2. Yevropa (Italiya, GFR, Fransiya, Polsha, Chexiya, Slovakiya va boshqalar). 
Uzun tolali paxta qimmatbaho ahamiyat kasb etadi (Misr, Peru, Turkmaniston) 1998 yilda 
jahonda tabiiy kauchuk etishtirish 5,5 mln.t.ga yetgan bo’lsa, uning 90% Janubi-Sharqiy Osiyo 
mamlakatlari: Malayziya (1,3 mln), Indoneziya va Tailand (1,2 mln. t. dan), shuningdek, Hindiston, 
Shri-Lanka, Filippin hissasiga to’g’ri keladi. Gavayaning yirik plantatsiyalari shuningdek, 
Liberiyada ham mavjud. Mazkur ko’rsatib o’tilgan mamlakatlar ayni paytda kauchuk eksport 
qiluvchi asosiy mamlakatlar ham hisoblanadi. 
Tamaki yetishtirish bilan dunyoda 30-35 mln. kishi shug’ullanadi, uni tarqatishdan keladigan 
daromaddan esa 100 mln kishi xayot kechiradi. Jahonda tamaki kukuni yetishtirish 7 mln. t. ga etdi. 
Uni eng ko’p etishtiruvchi mamlakatlar doirasiga Xitoy (2,7 mln.t.), AQSh, Hindiston, Braziliya va 
MDH mamlakatlari kiradi. Italiya, Gretsiya, Bolgariya, Turkiya, Indoneziya, Yaponiya va Kubada 
tamaki oz miqdorda yetishtiriladi. Sigareta ishlab chiqarish bo’yicha dunyoda AQSh birinchi (700 
mlrd. dona), MDH mamlakatlari ikkinchi o’rinda turadi. AQSh tamaki sanoati asosan o’z xom-
ashyosi hisobiga, Yevropa tamaki sanoati esa Xitoy, Hindiston, Braziliya, shuningdek boshqa 
rivojlanayotgan mamlakatlardan keltiriladigan tamaki mahsuloti hisobiga rivojlanib bormoqda. 
Tamaki ishlab chiqarish va iste’mol qilish Yevropa va Shimoliy Amerika kabi chekishga qarshi 
ommaviy xarakat kengayib borayotgan mamlakatlarga nisbatan rivojlanayotgan davlatlarda tezroq 
o’smoqda. 
Keyingi davrlarda narkotik o’simliklar hamda opium, marixuana, gashish va boshqa narkotik 
moddalar ishlab chiqarish sezilarli darajada ortdi. Ularni ishlab chiqaruvchi mamlakatlar 
tarkibida «oltin yarim oy» (Pokiston, Afg’oniston, Eron) hamda «oltin uchburchak» (Tailand, Laos, 
Myanma) mamlakatlari, shuningdek Lotin Amerikasining ayrim davlatlari, asosan Kolumbiya 
alohida o’rin tutadi. Dunyo davlatlari tarkibida 30 dan 50%gacha bo’lgan narkotik moddalar AQSh 
hissasiga to’hri keladi.