Захириддин Мухаммад Бобур номидаги Андижон Давлат Университети Табиатшунослик ва география факултети

B) Boshqa turdagi oziq-ovqat ekinlari 
Bu turdagi ekinlarga moyli, ildiz-mevali, qandli, xushbo’y sabzovot va bog’dorchilik 
o’simliklarini kiritish mumkin. Ularni xillarini aniqlab olish kerak. Bular asosan moyli ekinlar: soya 
(loviya). kungaboqar, yer yong’oq, paxta, zig’ir, raps, kunjut, klyashevina. Yana ko’p yillik 
o’simliklar - zaytun daraxti, kokos palmasi, tung daraxti. 

---

Dunyo bo’yicha moyli urug’lar ishlab chiqarish 1998 yilda 220 mln. tonnaga yetdi. Jumladan 
soya - 100 mln. t., paxta chigiti - 35 mln. t., raps — 25mln. t., kungaboqar - 20 mln t., yer yong’oq - 
20 mln. t. 
Moyli ekin maydonlari dunyo bo’yicha ularning turlariga qarab o’ziga xos tarzda 
joylashtirilgan. Soyaning vatani Sharqiy Osiyo (Xitoy, Koreya) bo’lsada, hozirgi kunda asosan 
Amerikada yetishtiriladi: Bu o’rinda AQSh (55 mln.t.), Braziliya (20 mln.t.) va Argentina (10 mln. 
t.) alohida ahamiyat kasb etadi. Ammo Xitoy ham yirik soya ishlab chiqaruvchi (10-15 mln. t.) 
mamlakatdir. Soya ham ozuqa, ham oziq-ovqat (soya yog’i) maqsadida ishlatiladi. 
Kungaboqarning vatani Shimoliy Amerikaning janubiy qismi bo’lib, u Yevropaga 16 asrda 
olib kelindi. Asosiy kungaboqar urug’ini ishlab chiqaruvchilar - Rossiya, Ukraina, Janubiy 
Yevropa, AQSh, Argentina, Xitoy. Paxta chigiti asosan Hindiston, Pokiston, Xitoy, AQSh, 
O’zbekistonda olinadi. Raps Yevropa, Xitoy, Kanadada ko’p tarqalgan. 
Yer yong’oqning vatani Braziliya bo’lib, u yerdan dastlab Hindiston, Xitoy, Fillipinga, 
keyinroq Yevropaga yetib borib, «Xitoy yong’og’i» nomini oldi. Afrikaga u XV asrda Yevropadan 
keltirildi. Hozirgi vaqtda yer yong’oq tropik va subtropik mintaqalarda (Janubiy va Sharqiy Osiyo, 
G’arbiy Afrika, AQSh, Braziliya, Argentina) katta maydonni egallaydi. 
Zig’ir asosan mo’tadil iqlim mintaqalarida ko’p ekiladi. Zaytun daraxti ko’p tarqalgan yeri - 
O’rta yer dengizi atrofi, palma esa G’arbiy Afrika, Malayziyada. Korpu (kokos yong’og’ining 
quritilgani) asosan Janubiy, Janubi-Sharqiy Osiyo va Okeaniyada ishlab chiqariladi. 
Kartoshka - oziq-ovqat, ozuqa va texnik jihatdan qayta ishlanib turli maqsadlarda 
foydalaniladi. Vatani – Peru, Ekvador, Boliviya. Yevropaga 1536 yilda olib kelingan bo’lib, dastlab 
Ispaniya va Portugaliyada ixtisoslashtirilgan. U yerdan Italiya, Gollandiya, Irlandiya, Angliya va 
boshqa mamlakatlarga keldi. Italiyada «tartufol» nomini oldi va keyin «kartufol», «kartofel»ga 
aylandi. Rossiyaga XVIII asrda Pyotr1 bir qopini Gollandiyadan olib kelib, mamlakatni turli 
viloyatlariga tarqatgan. Dunyoda 18 mln. ga kartoshka ekiladigan maydon bo’lib, u asta-sekin 
qisqarib bormoqda. 1998 yilda 280 mln. t. kartoshka hosili olindi. Keltirilgan jadvalda kartoshka 
terimining geografik taqsimoti ifodalangan bo’lib, eng avvalo kartoshka Yevropa o’simligi deb 
xulosa chiqarilgan. Yevropadan tashqari Xitoy va Shimoliy Amerikada ko’p tarqalgan. Ko’pgina 
rivojlanayotgan mamlakatlarda shirin kartoshka (batat) yetishtiriladi. Bu ekin turini jon boshiga 
yetishtirish jihatidan Belorusiya va Polsha oldinda turadi. 
Dunyoda va ayrim mamlakatlarda 1998 yilda kartoshka etishtirish
Dunyoda 
va 
ayrim 
mamlakatlarda 
Yalpi hosil mln. 
tonna 
Aholi 
jon 
boshiga (kg) 
Hosildorlik 
Tsentner/ga 
Dunyoda 
280 
55 
150 
Polsha 
36 
910 
200 
Rossiya 
35 
230 
100 
Xitoy 
27 
25 
100 
Ukraina 
12 
330 
120 
GFR 
17 
230 
300 
AQSh 
17 
65 
320 
Hindiston 
15 
18 
160 
Belorusiya 
9 
870 
135 
Niderlandiya 
7 
470 
435 
Buyuk Britaniya 
6,5 
110 
350 
Fransiya 
4,7 
110 
280 
Ispaniya 
4,5 
115 
200 
Turkiya 
4,1 
70 
220 
Yaponiya 
3,1 
30 
300 
Ruminiya
3,4 
140 
120 

---

Kanada 
2,8 
100 
245 
Italiya 
2,5 
40 
200 
Ma’lumki, qandli ekinlar shakarqamish hamda qand lavlagidir. Shakarqamish - qadimgi 
ekinlardan biri bo’lib, uning vatani Belgiyadir. O’rta Yer dengizi mamlakatlariga uni VIII-IX 
asrlarda arablar keltirgan. Buyuk geografik kashfiyotlardan so’ng u Yangi Dunyoga tarqalib 
o’zining «ikkinchi vatani»ga ega bo’ldi. Ammo, XVIII asrning oxirlaridagina qand lavlagi qand 
xom-ashyosiga aylandi. Dastlabki lavlagidan qand oluvchi zavod Germaniyada bunyod etilgan. Shu 
vaqtdan boshlab ushbu ikki qandli ekinlar muayyan ma’noda o’zaro raqobatlasha boshladilar. XX 
asr boshlarida lavlagi qandi xalqaro talabning 2/3 qismini qondirdi, lekin uning salmog’i so’nggi 
yillarda pasayib bordi. Bugungi kunda ham mazkur ekinlar o’rtasidagi mutanosiblik 40/60 bo’lib, 
bunda shakarqamish ustuvor ahamiyatni kasb etadi. 
Shakarqamish – issiqsevar, ko’p yillik ekin bo’lib, 7-8 oy davomida o’rtacha xarorat 15
0
S dan 
pasaymaydigan, vegetatsiya davridagi yillik ijobiy harorat yig’indisi
5000-6000
0
S ga teng bo’lgan 
sharoitda o’sadi. Ayni paytda u sezilarli namlikni ham talab etadi. Shu tufayli ham shakarqamish 
faqatgina tropik, subtropik hamda musson iqlimli mamlakatlarda iqlimlashtiriladi. Uning 
deyarli barcha hosili (1 mlrd. t. atrofida) rivojlanayotgan mamlakatlarda, shuningdek Xitoy va Kuba 
hissasiga to’g’ri keladi. 
Qand lavlagi - tipik bir yillik mo’tadil mintaqa o’simligi bo’lishi bilan bir qatorda agroiqlim 
sharoitlariga yuqori talab ko’yuvchi ekindir. U asosan aholi zich joylashgan intensiv qishloq 
xo’jaligiga ega bo’lgan rayonlarda ekiladi. Uning yalpi hosili dunyo bo’yicha 300 mln. t. ni tashkil 
etib, asosan iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar hissasiga to’g’ri keladi. Ushbu ikki ekin turi 
faqatgina AQSh hamda Xitoyda sezilarli miqdorda yetishtiriladi. 
1998 yilda jahonda qand ishlab chiqarish 110 mln. t. ga yetdi. Uning yetakchi mamlakatlar 
bo’yicha taqsimlanishini keltirilgan jadval ma’lumotlari asosida tahlil etish mumkin. 
Jahon bozoriga har yili taxminan 30 mln. t. qand yetkazib beriladi. Bu asosan shakarqamish 
qandi bo’lib, Braziliya, Kuba, Avstraliya, Mavrikiya kabi davlatlardan xorijiy Yevropaga, AQSh, 
MDH davlatlariga, Xitoy, Yaponiyaga, Osiyoning «yangi industrial» mamlakatlariga, ya’ni uning 
qadoqlanishi amalga oshiriluvchi mamlakatlarga jo’natiladi. Lavlagi qandi xalqaro savdoda juda oz 
miqdorda ishtirok etadi.
. 
Jahonda va «birinchi o’nlik» mamlakatlarida qand ishlab chiqarish 
Shakarqamish qandi 
.andi 
Qand lavlagi 
Butun jahon va mamlakatlar 
mln. t. 
Butun jahon va mamlakatlar 
Mln. t. 
Butun jaxon 
70,0 
Butun jahon 
40,0 
Hindiston 
9,9 
Ukraina 
7,0 
Kuba 
7,6 
Fransiya 
4,1 
Braziliya 
7,3 
Rossiya 
4,0 
Tailand 
4,3 
AQSh 
3,6 
Xitoy 
3,7 
GFR 
3,1 
Meksika 
3,6 
Polsha 
1,8 
Avstraliya 
3,5 
Turkiya 
1,8 
Indoneziya 
2,3 
Italiya 
1,7 
AQSh 
2,2 
Buyuk Britaniya 
1,3 
JAR 
2,2 
Niderlandiya 
1,1 
O’uvvat beruvchi ekinlarga choy, kofe hamda kakao kiradi. Choyning vatani Xitoy bo’lib, Tak 
dinastiyasi davridayoq (VII-X asrlar) keng tarqalgan edi. Taxminan shu davrlarda choy Xitoydan 

---

Yaponiyaga o’tdi. Yevropada, avvalo Angliyada choy iste’molda foydalanila boshlandi. Osiyo 
mamlakatlarida Ost-Hind savdo aloqalari kompaniyasi boshlanganidan so’ng, ya’ni XVII asrdagina 
ma’lum bo’ldi. Rossiyada ham choy XVII asrda iste’mol qilina boshlandi. Uzoq vaqt uni 
«mustamlaka mahsuloti» deb ataldi. Yevropaga keliboq mazkur ichimlik ommaviylashib ketdi, bu 
esa XIX asrda choy plantatsiyalarining - avvalo Hindistonda, so’ngra Tseylonda (Shri-Lanka) 
hamda Keniyada paydo bo’lishiga olib keldi. 
Kofening vatani Efiopiya tog’liklari bo’lib, bu yerlarda mazkur ekin turini taxminan ming 
yillar ilgari etishtira boshlangan. Uning nomlanishi ham Efiopiya provintsiyasi hisoblangan Kafa 
nomidan olingan deb hisoblanadi. XI asrda kofe Yamanga keltirilib, undan Mox porti orqali 
Yevropaga olib ketilgan. Shu bois ham uzoq vaqt kofeni «mokko» deb ataganlar. O’rta asr 
oxirlariga kelib kofeni Italiyada, Fransiyada, Angliya Niderlandiyasida, shuningdek boshqa 
Yevropa mamlakatlarida iste’mol qila boshlaganlar. O’sib borayotgan talabni qondirish maqsadida 
uni maxsus plantatsiyalarda yetishtira boshladilar: shunday plantatsiyalardan dastlabkisi Yava 
oro’lida XVII asrda gollandiyaliklar tomonidan asos solingan. XVIII asr boshlarida bir qancha kofe 
doni taqdir taqozosi bilan Frantsuz Gvianasiga va u yerdan Braziliyaga kelib qoladi. Bu yerda 
mazkur ekin turi o’zining ikkinchi vatanini topadi. 
N.I.Vavilov kakao vatani deb Meksika tog’larini hisoblaydi. XIX asr boshlarida ushbu ekin va 
undan olinadigan shokolad avvalo Ispaniyada, so’ngra esa Yevropaning boshqa mamlakatlarida 
ma’lum bo’ldi. Kakao plantatsiyalari Gviney bug’ozining qirg’oqlarida tashkil etildi. 
Jahonda kofe ishlab chiqarish bugungi kunda 6 mln. t.. Choy hamda kakao esa 2,5 mln. t.ni 
tashkil etadi. Shunisi qiziqarliki, o’nta o’ta «choyli» mamlakatning sakkiztasi Osiyoda, o’nta o’ta 
«kofeli» mamlakatning beshtasi Amerikada, uchtasi Afrikada va ikkitasi Osiyoda, o’nta asosiy 
kakao ishlab chiqaruvchi mamlakatlarning to’rttasi Afrikada, to’rttasi Amerikada va ikkitasi 
Osiyoda joylashgan. Ayni paytda choyni eng ko’p Hindiston, kofeni Braziliya, kakaoni -Kot-d
Ivdar eksport qiladi. Lekin ularning asosiy iste’molchilari - AQSh bo’lib, kofe va kakao importi 
bo’yicha birinchi o’rinda, shuningdek Yevropa mamlakatlari va Yaponiya hisoblanadi. MDH 
mamlakatlari ham o’zining kofe va kakaoga bo’lgan ehtiyojini rivojlanayotgan mamlakatlar importi 
hisobiga, choyga bo’lgan extiyojini 2/3 qismini Gruziya va 1/3 qismini rivojlanayotgan mamlakatlar 
hisobiga kondiradi.