Zahiriddin muhammad bobur nomidagi andijon davlat universiteti tarix fakulteti

yordamim kerak bo`lmaydi. O`z yo`lingni tanla...” 

 

Yuqoridagi  rivoyatdan  kelib  chiqadigan  xulosa  shuki,  yaxshi  o`qituvchi  talaba 

yoki o`quvchiga “qarmoq  yasash”ni o`rgatishi, aqlli talaba yoki o`quvchi uni o`rganishi 

lozim. Talaba yoki o`quvchilar “qarmoq yasash”niqanchalik tez va mustahkam o`rganib 

olsalar, ular shunchalik birovlarga muhtoj bo`lmasdan, o`z “ovlari”ga ega bo`ladilar.mana 

shunday vazifalarni amalga oshirishda yangi  interfaol metodlar va noan’anaviy pedagogik 

texnologiyalar  juda  qo`l  kelishini  tadqiqotchilar  tomonidan  turli  ta’lim  muassasalarida 

o`tkazilayotgan  ko`pgina  pedagogik  tajribalarning  natijalari  tasdiqlamoqda.  Shuning 

uchun  ham  ta’lim  muassasalarida  professor-  o`qituvchilar  o`z  sohalari  bo`yicha  oli 

borayotgan  mashg`ulotlarida  innovatsion  texnologiyalarni  o`z  o`rnida  qo`llay  bilishlari 

zarur.

4

 

 

O’qitish usuli deganda, ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchilarning ma‘lum 

maqsadga erishishga qaratilgan birgalikdagi faoliyat usullari tushuniladi. Boshqacha qilib 

aytganda,  o’qitish  usullari  har  ikkala  faoliyatning  ya’ni  o’qituvchi  tomonidan 

o’quvchilarni bilim, ko’nikma va malakalar bilan qurollantirish, g’oyaviy axloqiy jihatdan 

tarbiyalash,  ularda  ilmiy  dunyoqarashning  shakllantirish  hamda  o’quvchilar  tomonidan 

                                                 

4

Ishmuhammedov R. Ta’limda innovatsion texnologiyalar. Toshkent,   

---

o’sha  nazarda  tutilgan  ilmiy  bilim,  ko’nikma  va  malakalarni  o’zlashtirish  faoliyatida 

qo’llaniladigan usullarni o’z  ichiga oladi.

5

 

O’qitish  metodikasiga  tarix  ta‘limi  usullari  tizimining  yetarli  darajada  ishlab 

chiqilmaganligi va bu sohada yagona fikr bo’lmaganligi maktab tarix o’qitish amaliyotida 

jiddiy kamchiliklarga olib keladi. Ko’p hollarda o’qituvchilar o’qitish usullarini tanlashda 

dars  va  darsdan  tashqari  mashg’ulotlarda  o’quvchilarga  faqat  tayyor  bilim  berish,  ya‘ni 

ularni  oqitish  ta’limini  bir  tomonini  ko’zda  tutib  o’quvchilarning  o’rganishi,  ta‘limning 

ikkinchi  muhim  tomonlarini  uyushtirish  unga  rahbarlik  qilish,  bilim,  malaka  va 

qobiliyatlarini  sistemali  ravishda  o’stirib  borish  kabi  muhim  jihatlarini  e‘tibordan  chetda 

qoldiradilar.  Shuningdek  o’qitishning  usul  va  usullarini  tanlash  o’quv  materiallarining 

mazmunidagi  o’ziga  xosliklarni,  uning  ta‘lim-tarbiyaviy  vazifalarini  o’quvchilarning 

bilimi,  malakasini  etiborga  ola  bilmaslik  hollari  ham    shunday  jiddiy  kamchiliklar   

jumlasidan  edi.Bu  hol  ma‘lum  darajada  o’quvchilarning  tarix  faniga  qiziqishlari 

pasayishga umumiy ta‘lim-tarbiya ishlarini natijasiga salbiy ta‘sir ko’rsatdi. 

 

Mamlakatimiz Mustaqillikka erishgandan so’ng bu masalaga ham jiddiy e’tibor 

qaratildi.  “Ta’lim  to’g’risidagi”  qonunda  ta‘lim  mazmunini  takomillashtirish,  uning 

g’oyaviy-tarbiyaviy  yo’nalishini  kuchaytirish  bilan  birga  o’qitish  usullarini  ham 

faollashtirish asosiy   vazifa qilib qo’yildi.Ta’lim standartlari qabo`l qilindi. Shu bilan birga 

maktab  amaliyotida,  ayniqsa  keyingi  yillarda  o’quvchilarni  tarix  fani  vositasida 

tarbiyalashda, uni o’qitishni ilmiy asosda olib borish, ta‘lim tarbiya ishlari samaradorligini 

oshirish sohasida ko’pgina ilg’or tajribalar o’tkazildi va umumlashtirildi. 

 

Tarixchi metodist olimlar G’afforov Ya. G’afforova M.G ning  (O’zbekiston 

halqlari tarixini o’qitish usullari.T.,1996) uslubiy qo’llanmalarida o’qitish usullari yutuq 

va kamchiliklar batafsil ochib berilgan.

6 

 

Talabalar  bilan  yangi    mavzuni  o’rganishga  kirishar  ekan,  oliy  o’quv  yurti 

o’qituvchisi oldida har doim savol tug’iladi : metod qanday tanlanadi, qaysi didaktik 

materiallardan  foydalanish  kerak,  o’quv  vazifalarini  qaysi  usullar  bilan  samarali 

yechish mumkin? Har bir mashg’ulot turining pedagogik maqsadlariga erishish uchun 

                                                 

5

T. Toshpo`latov, Ya. G`afforov Tarix o`qitish metodikasi. Toshkent, 2002. 22-23 betlar. 

6

G’afforov Ya. G’afforova M.G. O’zbekiston xalqlari tarixini o’qitish usullari.T.,1996

 

---

o’qituvchi o’zining intellektual salohiyatini safarbar etish, ilg’or pedagogik tajribadan 

foydalanishi va nihoyat,metodni tanlash haqiqiy ijodiy aktga aylanishi lozim. 

            Umumiy holda metodning tanlanishi ta’lim va tarbiyaning didaktik maqsadlari 

bilan  aniqlanadi.  Biroq  turli  xil  pedagogik  vaziyatlarda  o’qituvchi  va  talabalar 

o’rtasida  faoliyat  turlari  o’zgarib  ,  o’zaro  almashinib  turadi.  Tabiiyki,  bu  faoliyat 

turlariga mos holda o’qitish metodlari ham o’zaro chog’ishtiriladi. 

             O’qituvchining  yangi mavzuga tayyorgarlik ko’rishida metodlar va metodik 

usullarni  tanlash  –  bu  ularning  o’zaro  almashinuvini  vaqt  va  didaktik  maqsad 

bo’yicha muvozanatlashtirish demakdir. Pirovard natijasida talabalar aqliy va amaliy 

faolligining  yuqori  darajasini  ta’minlashga  sharoit  yaratiladi.To’g’ri  qo’llanilgan 

metodlar  ob’ektiv  voqelikka  oid  bilimlarmi  chuqurlashtiradi  va  yaxlit  hamda 

mashg’ulotning  ilmiy-  nazariy  darajasini  oshiradi.  Ketma-ket  saralangan  o’qitish 

metodlari  ma’lum  darajada  bilish  va  kasbiy  qiziqishini  rivojlantirishga,  mustaqil 

amaliy  faoliyatni  faollashtirishga  olib  keladi.  Bu  o`rinda  ko`rsatmalilik  metodining 

ahamiyati kattadir. 

 

Ko‘rsatmalilikdeganda,  

avvaloo‘qitishvatarixiybilimlarningo‘rganishningko‘rsatmaliusuli,  

o‘qituvchibayoninngmanbaivauniko‘rsatmalibo‘lishi,    uningo‘quvchilardagianiq,  

tayyorobrazlargasuyanabilishi,  

o‘quvvositasimaterialinibayonqilishvaqtidako‘rsatmaliqurollardanfoydalanishvako‘rs

atmaliqurollarvositasidao‘quvchilarningbilishfaoliyatinifaollashtirishhamdaularningo

‘rganilayotgantarixiyfaktlarni,  

voqeavahodisalarniaynano‘ziniyokiularningtasvirlariniko‘rishyordamidao‘rganishlari

tushuniladi.  

 

Ko`rsatmali  uslub  to`g`risida  pedagog  Ya.  A.  Komenskiy  shunday  degan  :  “ 

O`quvchilar  sezib  idrok  etishi  mumkin  bo`lgan  narsalari,  albatta,  sezgilari  vositasi 

bilan,  ya’ni  ko`rish  mumkin  bo`lgan  narsalarni  ko`z  bilan  ko`rib,  eshitish  mumkin 

bo`lgan  narsalarni  qulog`i  bilan  eshitib,  hidi  bor  narsalarni  hidlab  ko`rib,  ta’mini 

---

sezish  mumkin  bo`lgan  narsalarni  tatib  ko`rib,  ushlab  sezish  mumkin  bo`lgan 

narsalarni ushlab bilib olishlarikerak ”.

7

 

 

Tarixiyhujjatlarvabadiiyadabiyotlardanfoydalanisho‘qituvchibayoniniobrazliqil

ibaniqlashtirsa,  

ko‘rsatmaliqurollarvositasidao‘quvchilardao‘tmishto‘g‘risidayorqinvaaniqtasavvurho

silbo‘ladi,  

o‘quvchilarningeshitishfaoliyatigako‘rishvasezishorganlariningfaoliyatihamqo‘shiladi

.  Shubilanularningbilimiyanadachuqurlashadi, mustahkamlanadi.  

 

Tarixo‘qitishningko‘rsatmalibo‘lishiningta’limiyvatarbiyaviyahamiyatihamkatt

a.  

Avvaloko‘rsatmaliqurolo‘quvchilarningbilimolishidamuhimmanbabo‘libxizmatqiladi.  

O‘qituvchiningbayoniharqanchato‘liqbo‘lgandahamo‘quvchilarningvoqealarto‘g‘risid

agitasavvurlarito‘labo‘lmaydi.    Shuningdek,    bezaklardanfoydalanmayturib,  

o‘rganilayotgandavrningmanzarasinihamto‘la,  aniqvachuqurtasavvurqilibbo‘lmaydi.  

 

Ko‘rsatmaliqurollaro‘quvchilarningtarixiytasavvurlarigaaniqlikkiritishvabutasa

vvurlarnianiqlashtirishgayordamberadi. 

Ko‘rsatmalitasvirlartarixiyfaktvahodisalarningtashqiko‘rinishiniginaemas, 

balkiularningichkimohiyatinihamochibberadi.  

 

Ko‘rsatmaliqurollaro‘quvchilarningmurakkabtarixiyhodisalarni,  

tarixiytushunchalarningma’nosiniosonroqtushunibolishlarigayordamberadi.  

 

Ko‘rsatmaliqurollaro‘quvchilardatarixiytushunchalarnishakllantirishga, 

ularningnazariyxulosalashvaumumlashtirishga, 

 

yakunlarini,  

ijtimoiyrivojlanishningob’ektivqonuniyatlarini,  

o‘zaroaloqalarniyaxshiroqtushunibolishlarigayordamberadi, 

 

shuningdek,  

o‘quvchilarniestetikjihatdantarbiyalashningmuhimvositasibo‘libhamxizmatqiladi. 

SHutariqa, 

 

ko‘rsatmalilikningahamiyatitarixiyfaktlarni,  

hodisalarniko‘rishorganlariishtirokidamushohadaetishvaularhaqidaaniqtasavvurhosilq

ilishbilanchegaralanmaydi, 

 

murakkabtarixiyhodisalarni,  

                                                 

7

Коменский Я.А. Буюк дидактика.Т,,”Ўқитувчи” 1995, 194- бет. 

 

---

tushunchalarnitushunibolishnihamengillashtiradi, 

tarixnihaqqoniytushunishgayordamberadi. Shundayqilib, ko‘rsatmalilikmetodi:  

1) tarixiybilimlarningasosiymanbalaridanbiribo‘libxizmatqiladi;  

2) 

 

o‘quvmaterialiningta’lim-

tarbiyavazifalarinimuvaffaqiyatliamalgaoshirishgayordamberadi;  

3)  o‘qituvchibayonininganiq, obrazlivata’sirchanbo‘lishigayordamberadi;  

4)  o‘quvchilarningo‘quvmaterialinio‘rganishgaqiziqishinioshiradiva 

ularningbilishfaoliyatinifaollashtiradi;  

5)  

o‘qituvchiningbayoninivauningdarsdaqo‘llanganboshqao‘quvusullarinio‘quvchilarnin

gtushunibolishiniengillashtiradi;  

6) o‘quvchilarningfikrlashfaoliyatinivaijodiyqobiliyatinio‘stiradi;

 

7) o‘quvchilarbilimininganiq, chuqurvamustahkambo‘lishigayordamberadi.

8